Te Tai – Treaty Settlement Stories

Kōrero: Te Mana o te Reo Māori

Ngā ratonga Kāwanatanga, he pānga o rātou ki WAI11

Ko te Tāhū o te Ture, ko Te Kawa Mataaho (te kōmihana), ko Te Tāhuhu o te Mātauranga, ko Te Tari Māori (TPK)

Ko te Tāhū o te Ture (he Tari i mua) kua roa nei e pupuri ana i ngā take e pā ana ki te reo Māori. Ko tāna mahi hei pou tohutohu mō te kāwana mō te whakahaere i ngā ture me te whakahaere i ngā kōti. Nā te whakatau a te kōti ki te whakahē i te mōtika o Te Ringa Mangu Dun Mihaka ki te kōrero Māori i roto i te kōti, tētahi o ngā take, i whakaarahia ake ai he kerēme mō te reo Māori ki mua i te aroaro o Te Rōpū Whakamana i te Tiriti o Waitangi (WAI11).

I whakaturehia ai Te Ture mō te Reo Māori 1987 nā runga i ngā tohutohu a Te Rōpū Whakamana. I whakapūmautia i reira te mōtika ki te kōrero i te reo Māori i ngā kōti me ngā taraipiunara maha. Heoi, kei te mau tonu, kei te panoni hoki ēnei mōtika, i roto i ngā ture hou. Kei te Tāhū o te Ture anō te haepapa ki te whakarite i ngā whakahaere a Te Rōpū Whakamana i te Tiriti o Waitangi.

Ko tā Te Kawa Mataaho he ārahi i te rāngai tūmatanui. I whakatakotoria ngā taunakitanga kerēme mō te rāngai tūmatanui e te kōmihana i te wā o te rongonga kerēme, me te korenga o ngā āheinga mā ngā kirirau kōrero Māori ki te whakawhitiwhiti kōrero ki ngā rāngai kāwanatanga i te reo e hiahiatia nei e rātou. He huhua ngā tohutohu i puta i WAI11 kia whakapaingia ake te mana o te reo Māori i te rāngai tūmatanui. Ko ētahi tohutohu i whakatinanatia. Kei te kōmihana ināianei te haepapa ārahi i te rāngai tūmatanui o nāianei kia whakatutuki i te Maihi Karauna, arā, te Rautaki Reo Māori a te Karauna.

Ko Te Tāhuhu o te Mātauranga (te Tari) tētahi ratonga i tino arohia e te marea i te wā o te whakawākanga kerēme WAI11, ka mutu he maha noa atu ngā tohutohu i puta. Ahakoa i kitea atu te tautoko o te reo Māori, i tino kitea te hītori aupēhi me te ākiri o te reo Māori i ngā kura i roto i ngā tekau tau e whitu tuatahi o te rautau 20. I ēnei rā e tino kaha ana Te Tāhuhu o te Mātauranga ki te tautoko i ngā mahi whakarauora reo Māori, ki te whakaputa rauemi hei āwhina i te whakaako i te reo Māori me ngā kaupapa rerekē kei te whakaakohia i roto i te reo Māori. Ko te Tāhuhu te tari kei a ia anake te ‘puna reo whakawhānui’ nui rawa atu, arā, ko te hanga kupu, kīwaha hou mō ngā āhuatanga kāore anō kia whakamahia e te Māori. Ko ngā pūnaha i raro i a ia ko ngā whare wānanga Māori, ko ngā kura, ko ngā kura kōhungahunga me ngā kōhanga reo.

Ko Te Puni Kōkiri te kaitohutohu matua mō te kāwanatanga mō ngā take e pā ana ki te reo Māori. Ko ngā ture hukihuki mō te reo Māori ka tirohia e TPK i mua i te taenga atu ki te Kāhui Minita. Ko tā TPK, he aru i ngā tohutohu mai i ngā ratonga kāwana pēra i te Tāhuhu o te Mātauranga me Te Taura Whiri i te Reo Māori.

Mai i te rongonga o te kēreme WAI11, kua rerekē rawa atu te rāngai tūmatanui. Kei te tū tonu ēnei ratonga, kua hangaia hoki ētahi rōpū hou e kaha kawe ana i te reo Māori i ā rātou mahi, pēnei i te Manatū Taonga. Waihoki te Tari Taiwhenua e whakahaere nei i te Mātāpuna Pukapuka ā-motu.

Ināianei, kei te mahia ērā mahi i raro i te Maihi Karauna, arā, te Rautaki Reo Māori a te Karauna.


Māori