NGĀTI AWA

Tahi | 1 Te Marurutanga o Ngāti Awa

Ngāti Awa, tawharautia!

Ngāti Awa come together as one!

Ko Ngāti Awa he uri nō Te Tini o Toi, he iwi taketake nō te rohe, he iwi nō te waka o Mataatua, i ū ki Whakatāne i te rerenga mai i Hawaiki i te tau 1300 pea. Ko te nuinga o rātau nō ngā hapū e noho ana i ngā awa o Whakatāne, Rangitāiki me Tarawera.

He rohea a Ngāti Awa e ētahi atu anō iwi. Ko Te Arawa ki te uru, ko Ngāti Tūwharetoa me Ngāi Tūhoe ki te tonga, ā, ki te rāwhiti, pēnei me Ōpōtiki, ko Te Whakatōhea.

Hawaiki

Ko Hawaiki te ipukarea o te Māori, ko ōna tīpuna nō Te Moananui a Kiwa ki te Rāwhiti.

← Back

Te Mana Hapū

I te tīmatanga o ngā tau 1860, i ngā rangatira o ngā hapū o Ngāti Awa te mana motuhake o te rohe. Nā ngā rangatira me ō rātau hapū tonu ngā whakatau katoa e āhei ai te tangata ki ō rātau whenua, rawa hoki.

I whakakotahi ngā hapū ki te tiaki i a rātau me ā rātau rawa, ahakoa ngā tohe, ahakoa ngā huatau kē. Tērā nō ngā whakapapa o mua ngā whakarawe me ngā toheriri. Ko te mana kāwana i Whakatāne i tūātia noa ihotia.

Whakaahua: Wairaka, Whakatāne, i te tau 1900. He pikitia nā Te Whare Taonga o Whakatāne me te Whare Rangahau, nama 815.

Pākehā

Nō ngā tau 1860, kua nui atu ngā Pākehā i ngā Māori i Aotearoa, engari tokoiti ngā Pākehā i noho i te rohe o Whakatāne. He kaihokohoko ētahi i moe ki a Ngāti Awa, ā, he mihingare Karaitiana e kauhau ana i te rohe mai i ngā tau 1830, ahakoa tonu he Māori te nuinga ināianei.

Ko Ngāti Awa, pēnei me ōna iwi pātata, i whai i te Karaitianatanga me ōna anō tikanga. I kite rātau he pai ake te maungārongo tērā i te toheriri, engari i maringi tonu te toto i ētahi o ngā riri tara ā-whare.

He Maruru

He kai, he rawa hoki i puta i te whenua, te awa, te repo me te moana, ā, i tino puta hoki i a Ngāti Awa āna anō nei. He whāngai hōiho, kurī, heihei, poaka me ētahi anō kararehe o te pāmu. He whakatipu kūmara, kāpeti, uhitea, kāroti, rīwai, me te pōhata, ā, ka tapahi, ka waru harakeke hai taura ki te hoko.

Ka tukuna e rātau te kararehe, te rawa me te kai ki ngā mākete o Ākarana i runga i ō rātau ake kaipuke rewa rua.

Whakaahua: Left: He mira harakeke kai te wairere, Wairaka, Whakatāne, Te Moana-o-Toi, 1903. He pikitia nā Te Whare Taonga o Whakatāne me te Whare Rangahau, nama 944-2. Right: Ko Ngāti Awa kai te tuku harakeke ki tātahi, Whakatāne, Te Moana-o-Toi, 14 Mei 1903. He pikitia nā Te Whare Taonga o Whakatāne me te Whare Rangahau, nama 477.

Rua | 2 Te Riri me te Riro

E waiho taku mana, e ki Whakatāne
Te whenua o te patu, waiho atu i waho na.

Leave off my prestige, Whakatāne
The land where fighting occurred, leave it out [of your plans].

I te Maehe 1865, nā tētahi patunga ka ara ake he pāpono kino e raru maikiroa ai a Ngāti Awa.Kāre tonu i pau te kotahi tau, tata ki te 250,000 eka (100,000 heketea) whenua ka muru raupatutia, ā, neke atu i te rautau te iwi e whakapāwera ana.

Ko Ngāti Awa i ngā tau 1860

I te kaha riro o te whenua Māori ki te kāwanatanga, ka kaha ake anō hoki ngā Pakanga i Aotearoa pēnei i Waikato rawa. I te tau 1864 ko ētahi hapū o Ngāti Awa i whai i ngā rangatira me ngā toa o Te Tairāwhiti hai hoa whawhai mō te Kīngitanga i Waikato engari, nā te iwi tata, nā Te Arawa i aukati, kia kore e whakawhiti i ōna whenua. Hoki mai ana a Ngāti Awa, inā rā kai pā mai te riri ki tōna anō rohe.

Whakaahua: The fight at the 2nd Parapet, Waiari, 1863. By Charles Heaphy. He pikitia nā Te Whare Pukapuka o Alexander Turnbull. Reference: B-043-017.

Ngā pakanga o Aotearoa

He rārangi whawhai maupū i tū i waenganui i te Māori me te Kāwanatanga o Aotearoa mō te whenua me te rangatiratanga mai i ngā tau 1840 ki ngā tau 1870.

Te Kīngitanga

I te tau 1858 nā tētahi whakaminenga ā-iwi o Te Puku o Te Ika te kīngi Māori i tūtohu, ā, ka hua ake ko te Kīngitanga. Ko tāna he whakakotahi iwi, tiaki i te hoko whenua, whakakaha i te tūnga Māori ki ngā whakarite me te kāwanatanga, ā, ka tuku i tētahi atu mana whakahaere mō te Māori. He tautokotia e Ngāti Awa te Kīngitanga.

Te Arawa

Ko Te Arawa te iwi tata kai te uru o Ngāti Awa, engari kāre ngā iwi e rua nei i te rata ki a rāua anō nā te tohe rohe hoki. Ko te nuinga o Te Arawa e whakahoahoa ana me te kāwanatanga. I te wā i whakamātau a Te Tai Rāwhiti nui tonu ki te āwhina i a Kīngi Tāwhiao i Waikato, ka taiaritia tauruatia e Te Arawa.

Aukati

I whakarite aukati ngā iwi ki te tiaki i ō rātau rohe. Ko ngā herenga tomo ehara i te mea he waingōhia noa. I ētahi wā, he hapū, he rōpū hapū rānei, o tētahi iwi ka whakarite aukati ā-rohe mō ō rātau takiwā. Tūwatawatatia ngā aukati, ina ko te rangatiratanga o te whenua he mauri e ora ai, e mana ai te hapū.

← Hoki

Te Patunga o Carl Völkner

I te Maehe 1865, ko Minita Carl Völkner, he mihingare i Ōpōtiki, i patua e tētahi rōpū Māori e pōhēhē ana he kaiwhāki nō te kāwanatanga. Ko ētahi o te rōpū nei he kaitautoko i te hāhi Pai Mārire nō Taranaki. I te mea i whai tahi atu a Ngāti Awa i a rātau i Whakatāne rawa, ka whakapaetia hoki rātau. E pā nō te rohe o Ngāti Awa a Ōpōtiki.

Whakaahua: Carl Völkner. He pikitia nā Auckland Public Libraries - Tāmaki Pātaka Kōrero

Reverend Carl Völkner

Nā Minita Carl Völkner te mīhana o Ōpōtiki i whakahaere. I ana haerenga maha ki Ākarana, ko te kohimu he pūrahorua ia mō te kāwanatanga i puta kē ki ngā mema o te hāhi Pai Mārire kātahi anō nei ka hūnuku ki te rohe. I tana hokinga anō i Ākarana, ka kī te haukāinga ki a ia kia kaua e haere ki te whare mīhana, tē arohia atu e ia.

Pai Mārire

Ko te hāhi Pai Mārire i tīmatahia e Te Ua Haumēne i te tau 1862. I puta i ngā riri whenua o Taranaki, he tōrangapū, ā, he hāhi Karaitiana Māori motuhake tuatahi. Ahakoa he mārire ōna mātāpono, kāre ētahi o ngā kaitautoko i pērā, ā, ka kīia rātau e te Pākehā he tūkino, he tīhoihoi. Ko ngā kaitautoko i mōhiotia hoki ko te Hauhau, te ingoa o te whare karakia o Te Ua Haumēne.

← Hoki

Te Aukati a Ngāti Awa

I taua marama tonu, ka aukati e ngā rangatira o Ngāti Awa ki Whakatāne ō rātau whenua. Ko tō rātau koronga ko te maungārongo. I tuhi rātau ki te kāwanatanga ka mea, ahakoa te tira ā-Tū ka tonoa ki te mauhere i ngā kaikōhuru i a Völkner me kaua e whakawhiti i te rohe o Ngāti Awa, engari me haere tika atu ki Ōpōtiki mā te moana.

“Ina haere mai te Kāwana me ana hōia, mā te moana rātau haere ai, kia tōtika atu ki Ōpōtiki, ki te wāhi i reira te kōhurutanga.”

“If the Governor and his soldiers come let them go by sea, that they may go direct to Ōpōtiki, to the place where the murder was done”

Wepiha Apanui

Te Kepa

Apanui

17 Maehe 1865

Papers relative to the murder of the Rev. Carl Sylvius Volkner by the Hau Hau fanatics.

Whakaahua: Papers relative to the murder of the Rev. Carl Sylvius Volkner by the Hau Hau fanatics. Appendix to the Journals of the House of Representatives, 1865 Session I, E-05, Enclosure 7 to No 6.

← Hoki

Te Patunga o James Fulloon

Heoi anō, i te Hūrae, e rua ngā kaipuke i urutomo ki te Pūaha o Whakatāne ki te whai i ngā kaikōhuru i a Völkner. Ko te takahi i te aukati i kaha whakamanioro i te mana me te rangatiratanga o Ngāti Awa. I te aranga o te whakatumatuma, ko James Fulloon, he whai wāhi ki a Ngāti Awa, engari pūrahorua mō te kāwanatanga, me ngā Pākehā e rua nei i patua.

Te Mana Kāwanatanga

He tere, he kaha hoki te whakautu a te kāwanatanga. I kitea mā te mauhere i ngā kaikōhuru i a Fulloon ka taea te whakanonoi mana ki runga i a Ngāti Awa ka tango ai i ō rātau whenua. Ka pānui i te ture tauā, ka whakauru i tana hoa whawhai i a Te Arawa kia whakaeke i te rohe o Ngāti Awa ki te whaiwhai i te hunga hara.

Whakaahua: He pānui i te ture taua i Ōpōtiki, Hepetema 1865. He pikitia nā Te Whare Pukapuka o Alexander Turnbull, The Colonist, Volume VII, Issue 823, 19 September 1865.

Ko ētahi hapū o Ngāti Awa i tāketehia. I ātete rātau, ka whakawawao i te aukati. Ka tū te pakanga whakamutunga o Te Kupenga i ngā pari tahataha o te awa o te Rangitāiki i Te Teko. I kaha nui atu te hoariri i wā te rangatira nei a Te Hura Te Taiwhakaripi. I te 20 Oketopa 1865, ka whakahauraro rātau.

Te Hura Te Taiwhakaripi

Ko Te Hura Te Taiwhakaripi he rangatira o tētahi hapū whai kaha o Ngāti Awa o mua a Ngāi Te Rangihouhiri. I tautoko ia i te waitara a Kāwana Kerei i te tau 1861 kia uru ngā rūnanga ki ngā hōtaka kāwanatanga, engari i te tau 1865 ka huri ki te hāhi Pai Mārire. I tirohia e Ngāti Awa tōna hinganga, tōna kōtitanga me tōna mauheretanga he mea whakaiti kē i te iwi whānui.

Whakaahua: Te Hura Taiwhakaripi, chief of Ngāi Te Rangihouhiri. Supplied by Museum of New Zealand Te Papa Tongarewa, O.032351

← Hoki

Whakataunga

Ko ētahi o ngā tāne i hāmenehia, i mauherea mō ētahi whakapae e pā ana ki te patunga o James Fulloon. O ngā mea i whakaahuahia ko Mikaere Kirimangu me Horomona Poropiti i whakamatea. Mai i te taha mauī o runga: Hoane Poururu (Ngāti Hikakino), Pāraharaha (Ngāi Taiwhakaea), Te Hura Te Taiwhakaripi (Ngāi Te Rangihouhiri), Te Aka o Tau (Ngāi Te Rangihouhiri), Mikaere Kirimangu (Ngāti Awa), Horomona Poropiti (Taranaki). Hoani Hūpē (Ngāti Awa), Utiku Te Rangi (Ngāi Te Rangihouhiri), Himone Te Auru (Ngāi Taiwhakaea), Heahea (Taiwhakaea).

O te 35 tāne i whakapaehia mō te kōhuru i a Fulloon me ana hoa e rima i whakatauhia i hara, ka tāronahia. Ko ētahi i mauherea mō ētahi taihara rite nei ko ētahi i mate taumahatia i te whare herehere. He iti noa iho i hoki mai ki te rohe kāinga.

Whakaahua: Ko ētahi o ngā tāne i hāmenehia, i mauherea mō ētahi whakapae e pā ana ki te patunga o James Fulloon. O ngā mea i whakaahuahia ko Mikaere Kirimangu me Horomona Poropiti i whakamatea. Mai i te taha mauī o runga: Hoane Poururu (Ngāti Hikakino), Pāraharaha (Ngāi Taiwhakaea), Te Hura Te Taiwhakaripi (Ngāi Te Rangihouhiri), Te Aka o Tau (Ngāi Te Rangihouhiri), Mikaere Kirimangu (Ngāti Awa), Horomona Poropiti (Taranaki). Hoani Hūpē (Ngāti Awa), Utiku Te Rangi (Ngāi Te Rangihouhiri), Himone Te Auru (Ngāi Taiwhakaea), Heahea (Taiwhakaea). He pikitia nā Te Rūnanga o Ngāti Awa.

Raupatu

I te 17 Hānuere 1866, i mua i te paunga o te tau i muri i te kōhurutanga i a Völkner, ka muru raupatuhia e te kāwanatanga te 245,000 eka (99,000 heketea) whenua o Ngāti Awa ka rato hautorutia:

  • Ki ōna hoa whawhai Māori (pēnei me Te Arawa)

    87,000 eka (35,000 heketea)

  • Ki a ia anō

    80,000 eka (32,000 heketea)

  • Ki a Ngāti Awa, ‘Ngā Māori i Whakahauraro’

    77,870 eka (31,512 heketea)

Ko ngā murunga whenua me ētahi atu whiunga i whakapōhara ohaoha i a Ngāti Awa i whakawehewehe i a rātau, i takakino hoki i tōna mana me tōna kiritau.

Whakaahua: Te repo o Rangitāiki, he pātaka kai whai tikanga mō Ngāti Awa, i whakaawahia i raro i ngā Ture Mahi Tūmatanui i te tau 1913. He pikitia nā Tāmaki Pātaka Kōrero, Pūrongo ā-Wiki o Ākarana, 18 Hepetema 1913, wh. 45.

I murua hoki ngā urupā me ētahi anō wāhi tapu, me te repo o Rangitāiki, i whakaawahia i raro i te Ture Whenua Mahi Tūmatanui 1864.

Toru | 3 Ngā Tūkino Whakaaweawe

He iwi mate a Ngati Awa i nga whiunga a te ture, a i tangi toku ngakau mo ratau.

Ngati Awa are a sickly people because of the punishment of the law, and my heart mourned for them.

Āpirana Ngata, 1899

Ehara ko te raupatu te mutunga o ngā tūkinotanga i a Ngāti Awa. I tapā rātau e te kāwanatanga he ‘tangata hara’, he taunu i taketakehia mō ngā reanga e hia nei. I pā kaha tēnei tapanga ki te tiro a Ngāti Awa ki a ia anō, ā, te tiro a ētahi hoki ki a ia, ka whakakino i tana whakawhitiwhiti kōrero ki te kāwanatanga me ētahi atu iwi.

Te Marara me te Pūrikiriki

Nā te raupatu ka noho marara, ka noho pūrikiriki a Ngāti Awa. I te tau 1869 ka whakaeke a Te Kooti me Tūhoe i Whakatāne, whakakaha ake i tōna noho māhurehure.

Nā ngā mate Pākehā hoki rātau i raru ai. Nā te mare heihei, mate karawaka me te mate taipō i mate ai te tini tamariki o Ngāti Awa ngā tau 1870, ā, nā te mate urutā hoki i kapokapo haere i te tau 1918.

Heoi anō, i tēnei wā, he maha a Ngāti Awa i aro ki te hāhi a Te Kooti, te Hāhi Ringatū, ki te hāpai i te taha wairua.

Ko te hangā o te wharenui o Mataatua i te tau 1875 i whakanuia pototia. I hangā ki te whakakotahi, te whakahaumanu me te whakaohooho i te iwi, ā, koinei te mahi matua whakamutunga i oti i a Ngāti Awa mō tētahi rautau.

Te Kooti

Nā Te Kooti Arikirangi Te Tūruki te Hāhi Ringatū i whakaara i a ia e mauherea ana i Wharekauri i ngā tau 1866 ki te 1868. He hāhi rēhita ōkawatia me ōna peka e whitu. He maha tonu ngā Ngāti Awa e whakapono ana ki te Hāhi Ringatū.

← Back

Te Tarai ki te Whakahou

I te tau 1867 ka whakawhiwhi te Kōti Kapeneihana i ētahi whenua o Ngāti Awa ki ētahi iwi kē. Ko ētahi i whakahokia mai, engari, kaua ki ngā rangatira ake, ā, kāre ngā taitara i whakahokia ki te hapū, engari ki te takitahi kē. I muri mai, i te tūnga o te Kōti Whenua Māori i te rohe o Whakatāne, tērā ka whakawhiwhia ngā hea nui o ngā poraka ki ngā rāngatira me ō rātau whanau. Ko rātau kāre he whai pānga ki te whenua i whakawhiwhia hoki ki tahi hea. Nā tēnei i wehewehe haere ai ngā hapū mō ngā reanga e hia nei.

He wā i petihana kapeneihana a Ngāti Awa ki te kāwanatanga i te hē o ngā muru raupatu i ōna whenua.

I te tau 1927 i āta whaiwhakaarohia e te Kōmihana Sim ngā kerēme a Ngāti Awa, engari ka whakatau ko te murunga whenua a te kāwanatanga e noho tika tonu ana. Heoi, i tūtohu ia, e rua ngā hapū ka whakawhiwhia ki ētahi whenua i Matatā, engari kāre i arohia e te kāwanatanga.

Kōmihana Sim

I whakatūria e te kāwanatanga i te tau 1926, he rōpū tēnei i whakahaerehia e te Tiati o te Hupirīmi Kōti a Tā William Sim, ko tā rātau he āta arohaehae mēnā i te tika ngā muru raupatu a te kāwanatanga. Ahakoa i whakatauhia kia whiwhi kapeneihana ētahi iwi, i kaha whakakorehia ngā kerēme a Ngāti Awa.

← Back

Anō he Pōkaikaha

I te rautau rua tekau katoa, he whenua anō, he urupā me te wāhi tapu hoki, i riro ki te kāwanatanga nā te ture mahi tūmatanui.

Kia haere te rautau, ka kaha ake te pōkaikaha i te rironga o ngā whenua o Ngāti Awa. Tērā ko te tino tūkino ko te wareware ki ngā kōrero mō te raupatu.

I te kūare ngā reanga ki ngā whenua o te rohe nō ō rātau tīpuna, waihoki ngā kaupapa i raupatutia ai aua whenua rā.

He wā tonu, ko tā rātau i mōhio nei he tangata hara kē rātau.

Hai hoa taumau i te wareware nei, ko te pōhara ki te reo, te tikanga me tōna tuakiri. He nui ngā Ngāti Awa kāre i mōhio ko wai rātau, kāre rānei i hiahia kia Ngāti Awa rātau.

Ina pakari anō te iwi, me hoki mai anō te ipukarea o maumahara.

Wha | 4 Mataatua

Ehara i te whakaaro kino i hangaia ai tenei whare, engari mo nga tikanga pai, a he pai ano tona putanga ki te iwi.

This house was never designed for a bad purpose, but for good, and that good will result to the tribe.

Wepiha Apanui, 1875

Nā ngā muru raupatu i pōhara ai a Ngāti Awa. Ahakoa kai raro e putu ana, i te whanawhana tonu, ā, nō te tau 1875 kua hangā a Mataatua, he wharenui whakairo kaimanawa. Engari, nō te tau 1879, ko te tohu nei o te tūmanako, te kotahitanga me te whaikaha anō i te kāwanatanga kē e tiakina ana, ā, e whakarite ana ki te karore i te ao.

Tūhura i ngā karore ao-whānui a Mataatua.

Te hokinga mai o Mataatua ki Whakatāne

Nā te whakaaetanga whakatauanga o ngā whakaritenga Tiriti o Waitangi i hoki mai ai te wharenui i te tau 1996. Mai i ngā tau 1996 ki te 2011 ko tā Ngāti Awa he whakahou, he raupine hoki i a Mataatua. I te 17 o Mahuru 2011, ka tuwhera anō a Mātaatua. I tēnei rā, ko Mataatua he wharenui kaha taiopetia, te pito o te ahurea o Ngāti Awa, ka whakahaumanu i te rohe.

Te whakataunga Tiriti o Waitangi

I te tau 1975 i whakatūria e te Ture Tiriti o Waitangi, Te Rōpū Whakamana i te Tiriti o Waitangi (arā, Te Taraipiunara o Waitangi) ki te tūhura i ngā wāwāhinga ture a te kāwanatanga i te Tiriti. I te tau 1985 i whakawhānui te tirohanga a te Taraipiunara kia whai wāhi ai ngā kerēme o mua. Kātahi anō ka puta mai tētahi hātepe ture e tau ai ngā whakahou a te iwi He maha ngā whakataunga kerēme kua ea Ko ngā whakataunga he pēnei me te whakapāha, he utu kapeneihana, ā, he whakahokinga (ititia) mai hoki o te whenua.

← Hoki

Rima | 5 Te Whakaora

He manu hou ahau, he pii ka rere.

I am a new bird, a fledgling that has just learnt to fly.

Ka pau te rautau e tūkinotia ana a Ngāti Awa, murua rawatia ō rātau whenua, ka riro tō rātau wharenui a Mataatua, ā, he iti noa ngā whānau i mōhio i ōna wā nō rātau te rohe katoa o Whakatāne.

I ngā tau 1980, nā ngā kaumātua whai mana o Ngāti Awa te whakahau ki te whakahoki mai i ngā maumahara, te kotahitanga me ngā whenua.

He Rautaki

He uri a Eruera Mānuera (1895–1990) nō ngā rangatira whai mana e toru o te iwi – a Te Rangikawehea, a Hātua me Te Rangitūkehu. He kaiārahi i ngā hapū o te Rangitāiki, ā, i mōhiotia hai waha kōrero mō Ngāti Awa tae noa ki te tīmatanga o Te Poari o Ngāti Awa i te tau 1981. Ko te whanaunga o Eruera, a Matarena Reneti, he uri hoki nō ngā kāwai rangatira o mua, i manawanui ki te whakakotahi i ngā hapū.

I te mutunga o ngā tau 1970, nā rātau ko ngā kaumātua o te iwi, pēnei i a Hāre Rēneti, Aniheta Rātene, Kākaho Te Ua, Wī Tārei me Rāniera Mason, te iwi o Ngāti Awa i whakakotahi mā te Hāhi Ringatū mō te whakakotahi te take, engari he rahi tonu ngā hapū o Ngāti Awa i noho tahanga. Ko Matarena i whakapono me whakakotahi a Ngāti Awa whānui. I te mea ko ia te pūtake i tū rawa ai Te Poari o Ngāti Awa, i hiahia rātau ko ētahi kaumātua i tētahi rōpū rangatahi ki te whakakotahi i te iwi katoa. Hai tōna wā, ka ara ake tētahi rōpū, e ārahihia ana e Hirini Moko Mead.

Matarena Rēneti

Ko Matarena Rēneti he wahine mārohirohi o Ngāti Awa. Nāna anō ia i ako kia mātau ai, ko ia tētahi i kaha akiaki i a Ngāti Awa ki te kotahitanga. I wero ia i a rātau e whakahē ana i te whakaaro, ka whakauru hoki i ētahi kaiwhakahāwea.

Hāhi Ringatū

Nā Te Kooti Arikirangi Te Tūruki te Hāhi Ringatū i whakaara i a ia e mauherea ana i Wharekauri i ngā tau 1866 ki te 1868. He hāhi rēhita ōkawatia me ōna peka e whitu. He maha tonu ngā Ngāti Awa e whakapono ana ki te Hāhi Ringatū.

Hirini Moko Mead

I whāngaihia e tana kuia o Ngāti Awa, ā, i muri mai nā tētahi whānau o Murupara, ka kuraina a Hirini ki Hato Tīpene me Te Aute, ā, ka huri hai kaiwhakaako. I te tau 1949, 22 ōna tau, ka moe i a June Te Rina Walker o Ngāti Porou, ka whakaako i Rūātoki, i tana koroua a Eruera Mānuera e whakarite ana i ētahi kawenga mō taua tai kura māhita rā. Ka whakaako tonu a Hirini i ngā tau i muri mai, ka whai tohu, ka whai wheako me ngā kura, ā, nā wai, ki ngā whare wānanga o Aotearoa me rāwāhi.

I waenganui i ngā tau 1960, ka hūnuku i tana whānau ki Amerika kia oti ai tana Tohu Kairangi ina te akiaki me te whakaae hoki a ōna kaumātua. I a ia i rāwāhi, pēnei me ana hoa o muri nei, a Whatarangi Winiata me Patu Hohepa, ka whakaaro a Hirini i tētahi pēheatanga e ora anō ai te iwi mā ngā huarahi huhua pēnei me te mātauranga.

I te tau 1977, ka noho a Hirini hai ahorangi kātahi ka whakatū i te tari Māori tuatahi o Aotearoa (i Te Whare Wānanga o Wikitōria i Pōneke). I tēnei wā, ka ākina e Eruera rāua ko Matarena kia arotahi atu ki tāna tino mahi mō ngā tau e 40 ka heke: ko te whakakotahi me te whakarauora i a Ngāti Awa.

← Hoki

Ngāti Awa Kia Kotahi

Nō te 1980 rā anō, i te hui i te marae o Puawairua ngā kerēme o Ngāti Awa ka tīmatahia ki te whakaora. Ka whakatau kia whakaritea mai he mana ā-iwi ki te ahu whakamua i te kerēme. Ka whā ngā whāinga o te rōpū hou nei:

  • Te whakahoki mai i te pāmu o Ngāti Awa me ētahi atu whenua
  • Te hokinga mai o Pūtauaki
  • Te whakataunga kerēme whenua i Matatā/Kawerau
  • Te hokinga mai o te wharenui o Mataatua.

I tere tīmata ngā mahi rangahau. I muri tata mai, i te tau 1981, ka tū ko Te Poari o Ngāti Awa i raro i te Ture Tarati Ohaoha ki te kōkiri i te kēreme a te iwi. Nā Tā James Fletcher a Hirini Mead i tohu kia kaua e tatari mā te kāwanatanga tētahi hinonga e whakarite mā te iwi, engari mā Ngāti Awa tonu tāna e whakarite mōna.

Te Hunga o te Kerēme: ngā Kanohi kua Kore e Kitea

Ono | 6 Te Kerēme

“HE WHAKAAE A NGĀTI AWA I TE WHAKAPĀHA A TE KARAUNA, Ā, KA MURU I ŌNA HARA KI A MĀTAU, Ā, KO MĀTAU HOKI, …KA KAWATAU E KAHA AKE AI TĀ TĀUA WHAKAPONO TAHI, MANAAKI TAHI ME TĀ TĀUA MAHI TAHI.”

Hirini Moko Mead

E hia tau te kerēme a Ngāti Awa e whakahaerehia ana. He uaua te tukanga – i roa, i kaha pakangatia, ā, hai ētahi wā, i noho wehewehe.

He Wāhanga Kapeneihana

I te tau 1983 ka whakatau te kāwanatanga, i whaimana te kōtitanga a Ngāti Awa, ā, ka tāpae i tana whakataunga whakamutunga ko te $320,000. I whakahēhia e Ngāti Awa, he iti rawa. Heoi, i te tau 1987, ka whakaae te iwi ki tētahi atu tāpae hai wāhanga utu ki te kerēme ōkawa ka whakatau e rātau i te tau i muri mai. Ko tētahi wāhanga o te whakatau he whakahoki mai i te Pāmu o Ngāti Awa.

Te Kerēme Ōkawa

Nō te tau 1988, ka huri Te Poari o Ngāti Awa ki te poari Māori i raro i te ture motuhake o te paremata, ā, ka tapa tuatorutia ko Te Rūnanga o Ngāti Awa. Waihoki, nā te kāwanatanga tētahi muru ā-ture ki ngā Ngāti Awa i mauherehia, i whakawāhia, i tapā he tāngata hara, ā, me ngā take katoa i puta i ngā pāpono o te tau 1865. I mahea ngā pōraruraru i pēhi i a Ngāti Awa i ngā tau 123 o mua, Ka kīia he ‘tangata hara’ rātau e noho hoariri ana ki te Kuīni.

I te tau 1988 anō, nā Hirini Mead hoki tētahi kerēme mō ngā hapū 21 o Ngāti Awa i whakarite ki Te Rōpū Whakamana i te Tiriti o Waitangi, e mōhiotia ana ko Wai 46 ki tā te Taraipiunara pūnaha tataunga. Engari, nō te 1994–95 rā anō a Ngāti Awa i whakaatu ai i ā rātau kōrero ki te Taraipiunara. Nō muri tata mai, i te Tīhema 1995, ka tohua he rōpū whiriwhiri ki te taki i te tukanga whakatau kerēme.

Ko te tukanga whiriwhiri he kōhikohiko, i a Ngāti Awa me te kāwanatanga e kimi ana i tētahi taupuhipuhi. Ka tīni te kāwanatanga i te tau 1999 ka takaroa anō te tukanga nei.

Te Whakataunga

Nā ngā whiriwhiri i waenganui i ngā kanohi kitea o Ngāti Awa me te kāwanatanga hou i hainatia ai te whakaaetanga whakataunga i te Paremata i te tau 2003. Ko ngā herenga whakaaetanga i whakatakotoria i te Ture Whakataunga Kerēme o Ngāti Awa 2005.

Anei nā, ko:

  • te $42 miriona me ngā rēti kua whakapūranga nō ngā whenua ngahere Karauna e whakahokia ana
  • ngā whenua ngahere neke atu i te 10,000 heketea, me ngā rawa pēnei me ngā kura, te whare kōti ā-rohe, te whare pirihimana, i rētitia i ērā wā ki te kāwanatanga
  • tētahi whakapāha mai i te kāwanatanga mō ōna hara o mua.

Mō ētahi anō pārongo, tirohia te Ngāti Awa Deed of Settlement.

He Mana Hou

Ko tētahi wāhi o te whakataunga, ka riro i a Ngāti Awa te whakapāha a te kāwanatanga, ā, mō te iwi, nā Hirini Mead ngā hara a te kāwanatanga i muru.

Te whakapāha a te Karauna ki a Ngāti Awa

Nā te Ture Te Rūnanga o Ngāti Awa 2005 tētahi mana hou i whakarite mō Ngāti Awa kia whiwhi ai, kia whakahaerehia ai ngā whakataunga rawa.

Ko tētahi kaupapa kāre i whakatauria i te kerēme a Ngāti Awa ko te whakahoki mai i a Pūtauaki. Kai te kōkiri tonu a Ngāti Awa kia whakahokia mai tō rātau maunga.

Te Whakaaetanga Whakataunga i Ngāti Awa, 2003

Whitu | 7 I Tua o te Whakataunga Tiriti

Kia rite!

Be ready!

I te taunga o te Ture Whakataunga Kerēme o Ngāti Awa 2005, ka aro anō te iwi ki te whakapau i ōna kaha me ōna rawa kia whakangungua, kia whaioranga hoki te iwi, mā te whakamana i ana uri, ā, me te whakakōrero i ō rātau hiahia ki ngā taumata ā-iwi, ā-motu hoki. Kia pai ai te tiaki i ngā rawa whakataunga, ka whakahouhia Te Rūnanga o Ngāti Awa hai rangatōpū ka noho haepapa ki ana mema.

Te Rūnanga o Ngāti Awa

Ko te mahi a Te Rūnanga o Ngāti Awa kia whairawa ai a Ngāti Awa. Koia te kanohi kitea o te iwi e āki ana i ngā hiahia o te iwi i ngā hui ā-rohe, ā-motu hoki. He whakarite ratonga te Rūnanga, pēnei i te takuhe, te karahipi mā te ākonga whare wānanga, ā, koia hoki te rōpū matua mō ētahi atu rōpū:

  • Ko Development Ngāti Awa tētahi poari āpiti a te Rūnanga ā, ko tāna mahi he whakarite kōkiritanga mō ngā take whakawhanake i te iwi.
  • Ko tā Environment Ngāti Awa he whakahau, he whakawhānui hoki i te noho mana whenua o ngā hapū mō ngā mahi whakahaere rauemi.
  • Ko te Poari Rangahau me te Rua Mahara he pupuri i ngā hītori o Ngāti Awa me te rārangi ingoa o ngā uri.
  • Ko tā te marae o Te Mānuka Tūtahi me Te Whare Manuhiri o Mataatua he whakaatu i te hītori o Ngāti Awa mā ngā wheako ā-ahurea, ā-mātauranga, ā-rongorau hoki.
  • Ko Ngāti Awa Te Toki he ahurei ia rua tau, e tautokohia ana e te Rūnanga, e whakanui ana i a Ngāti Awa mā te kapa haka.
  • Ko tā ngā whakataetae ā-tau a ngā hapū o Ngāti Awa he whānui ngā tauwhāinga me ngā tākaro i whakaritea ki te whakakaha i te mahi tahi a te iwi.
  • Ko Te Whare Wānanga o Awanuiārangi he wānanga i tīmatahia ai e te Rūnanga ki te whakarite akoranga taumata wānanga.
  • Ko Te Tohu o Te Ora o Ngāti Awa he whakarite ratonga mō te pāpori me te hauora.
  • Ko te Poari o Te Reo Irirangi o Te Mānuka Tūtahi he reo irirangi ā-iwi e whakahau ana i te reo me te ahurea.
  • Ko te whare wānanga, ngā ratonga pāpori, ratonga hauora, me te reo irirangi hoki i whakatūria i mua i te whakatutukitanga o te whakataunga.

Mahi Haumi ā-Rohe

Mā tana kamupene āpiti, a Ngāti Awa Group Holdings Ltd, te Rūnanga e mahi haumi hai painga mō te iwi ki ngā mahi pāmu, mahi ika, mahi ngahere me te rīhi whenua kai te $94 million te wāriu (2017). Kaua ko Ngāti Awa anahe, engari, ko te rohe whānui i whaihua, ki ngā mahi, taiope tūruhi me te manaaki i te taiao Māori.

Ngāti Awa 2050

E toru ngā whāinga roa a Ngāti Awa:

  • te whakahaumanu i tōna tuakiri me tōna ahurea
  • te whakahaumaru i te iwikore
  • te whakatinana i te pito mata o te rangatahi.

Ki te whai oranga te hunga taiohi o Ngāti Awa, te kī a te Tumu Whakarae o Te Rūnanga o Ngāti Awa, a Leonie Simpson, me mōhio rātau nō hea rātau, ko wai rātau, ā, me mau hoki ki ngā mōhio o ō rātau kaumātua.

Kotahi rautau a Ngāti Awa e whakapāwera ana, nā, kua puea ake me ngā pūkenga hou me te kaha anō.

Ko te whāinga anamata – kia rite.