Ngā mema o te Rōpū
I te tau 2011 ko Kaiwhakawā Wilson Isaac (Ngāti Porou, Tūhoe me Ngāti Kahungunu) te heamana, ā, ko tōna tuarua ko Kaiwhakawā Stephanie Milroy (Tūhoe me Ngāti Whakaue). E 20 kē atu ngā mema. He mea tīpako ēnei e te kāwana tianara whai muri anō i ngā tītohinga a te Minita Māori me ana kōrerorero ki te Minita Ture. Ko ētahi o ā rātou whakapau kaha ki te taha ture, hītori, aromātai tangata, whakawhanake pakihi, hapori hoki.
Ngā ō kawenga o te taraipiunara
Ka kawe te taraipiunara i ngā kerēme me te tuku tūtohu mō ngā kerēme. Ka whawhao pūrongo anō te rōpū mō ngā ture hōu me te tuku i āna tūtohunga, whakataunga rānei ki ngā whenua ngāherehere Karauna, ngā whenua rerewe, ngā whenua hinonga kāwanatanga me ngā whenua i takohatia hei kura.
Ngā momo pakirēhua ā te taraipiunara
Nō muri i te whakaaetanga a te taraipiunara kātahi ka whakarōpūpūhia ngā kerēme hei arotake. Ko ngā momo arotake ka pā ki ngā rohe, ngā kaupapa whānui me ngā kaupapa ohorere. Ko ētahi arotake ā-rohe i te tau 2011 ko tērā mō Te Paparahi o te Raki me Te Rohe Pōtae. Ko ngā arotake whānui ka pā ki ngā kaupapa ā-motu pērā i te Ture mō Ngā Taonga Taiao me Ngā Mana Pupuri 2011. Ko te iho o tēnei kerēme ko te mana ki te Mātauranga Māori me ngā taonga o te taiao. He takitahi te wā tū ai ētahi arotake ohorere, arā, i ngā wā ka whakaarotia e takahia ana ngā kaitono kerēme e ngā whakatau e ngā ture rānei a te Karauna. E toru ki te whitu ngā mema ka tukuna ki ia arotake kia āhei te tūtū o ngā arotake maha i te wā kotahi.
Ngā arotake rohe
I roto i tētahi arotake ā-rohe ka tū ngā raupapatanga hui ki ngā marae me ngā wāhi tūmatanui o taua rohe. Hei ia hui ka whāia te kawa o te tangata whenua, engari whai muri ka tuwhera te rongo kōrero ki te katoa. Whai muri i ngā kawa whakatuwhera i ngā kōrero ka hora ngā kaitono i ā rātou kōrero i roto i te reo Māori me te reo Pākehā. He maha ngā piki me ngā heke ka whakaaturia mai e ngā kaumātua i roto i ā rātou kōrero. He wā kua heria haeretia te taraipiunara ki ngā pā me ngā wāhi tapu a ngā kaitono. Kātahi te Karauna ka urupare i ōna taunaki. He mea hopu katoa ngā kōrero ki te rīpene.
Ngā pūrongo taraipiunara
Whai muri i te rongonga o ngā taunaki kōrero o ia taha ka tahuri te taraipiunara ki te whakatau mēnā ka whai kiko anō te kerēme. Kia mārama tērā ko te whakaputanga o tōna pūrongo ā-tuhi e whakarāpopoto ana i āna kitenga me ōna tūtohunga ki te Karauna mō te utu i ngā kaitono, te wete i te hara, me te whakakore i ngā whakahāweatanga mō āke tonu atu. Ko ēnei pūrongo hoki te tūāpapa mō ngā whiriwhiringa kōrero a te kaitono me te Karauna. Heoi he wā anō ka kore anō te Karauna e ū ki ngā tohutohu a te taraipiunara.
Nō te Poutūterangi o 2009 e 100 ngā pūrongo ka tāia e te Rōpū Whakamana i te Tiriti o Waitangi. Ko ētahi he whārangi kotahi te poto, ko ētahi he raupapatanga pukapuka e pā ai ki ngā rongo kerēme ā-rohe, takiwā hoki. He maha ngā kerēme ka taea i te nōhanga kotahi. He mea tuku ngā pūrongo nei ki te manatū ture me ngā kaitono, kātahi ka tāia ki te puka me te pae tukutuku o te Rōpū Whakamana i te Tiriti o Waitangi.
Te ihoreitanga
I te tau 1984 ka tuhi te mātanga mō ngā ture o te ao a Ahorangi Quentin Quentin-Baxter mō te taumata o ngā whanaungatanga ā-iwi o Aotearoa me ngā mahi anō o te Rōpū Whakamana i te Tiriti o Waitangi. ‘Tēnā ka puta a Aotearoa hei whenua motuhake … ka meatia nā te mea he pūtahitanga ēnei motu nō ngā iwi whai mana e rua. I roto anō i ngā taukumekume ka kitea tonutia te rangatiratanga. Kāore e kore hei reira ōna korapa, engari kāhore ōna ritenga i te ao katoa, ā, me kaua e ngaro i a tātou.’1
Te pānga o te taraipiunara
Nā te Rōpū Whakamana i te Tiriti o Waitangi ka ohooho ake ai te marea ki te anamata me te onamata o Aotearoa. Ko tāna he ngana kia tūhuratia, kia pūrongotia hoki ngā whatinga oati a te Karauna ki te Māori mai anō i te tau 1840. Ko tāna anō he para i te huarahi whakamua. Kua mea te taraipiunara mena ka whai utu tika te Māori mō ngā hē o mua ka ea katoa ngā hē o mua, ā, e kore a muri e hokia. Ko tētahi o ngā mātāpono matua o te tiriti ka whakatairangatia ake e te taraipiunara ko te noho mārie o te hononga i waenganui i ngā iwi Māori me te Karauna.
