Ko wai mā ka āhei te tuku kerēme?
I te tau 2011 ka taea e te Māori kotahi te tuku kerēme ki te Rōpu Whakamana i te Tiriti o Waitangi. Ka taea e ngā kaikokoraho te whakamahi i ngā rōia hei whakarite, hei tuku hoki i ā rātou kerēme. He wā kua tukuna ētahi pūtea āwhina ki te taha utu ture.
Ngā kerēme onamata me ngā kerēme inamata
Mena ka pā tētahi kerēme ki te ture, me te mahi rānei a te Karauna i mua i te 21 o Hepetema 1992 ka kīa he kerēme onamata. Mai i tērā wā ka kīa he kerēme inamata. I raro i te Whakahounga o te Ture Tiriti o Waitangi 2006 ka kati ngā tono kerēme onamata ki te taraipiunara, mai i te 2 o ngā rā o Mahuru 2008.
Te rangahau kerēme
Kia whakaaetia rā anō te kerēme e te Rōpū Whakamana i te Tiriti o Waitangi mā ngā apataki o te rōpū anō e whakatau he aha ngā kōrero me rangahau. Ka rokohanga mai ko ērā kōrero a ngā iwi, hapū, whānau hoki; me ngā kōrero tuku iho e pā ana ki ngā whakawhiu a te Karauna ki runga ki ngā kaitono. Nā te taraipiunara me ngā iwi tonu i rangahau tahi ngā kōrero. Ka āhei ngā kaitono te tono pūtea mai i te Rōpū Tiaki Reti Ngahere (Tā tēnei rōpū he kohikohi i ngā utunga moni mai i ngā whenua ngahere nā te Karauna i raihana, arā, he whenua pea ka whakahokia ki ngā kaikokoraho[PW1] ). Ka whakamana anō te Karauna i ngā rangahau e pā ana ki ngā kerēme.
Ngā puka
Ko ngā kaimahi tonu o te taraipiunara ngā kairangahau mō te Rōpū Whakamana. He uaua, he maha ngā taipitopito o ngā rangahau nei, ka mutu kua kitea ētahi whakamāramatanga hou mō ngā whanaungatanga ā-iwi ki Aotearoa nei. Ko ētahi o ngā rangahau kōrero ka tāia ki te puka. Otirā ko Te Urewera, 1820-1921 tērā te puka a Judith Binney; ko The Beating Heart: a political and socio-economic history of Te Arawa nā Vincent O’Malley rāua ko David Armstrong; me This is My Place: Hauraki contested 1769-1875 nā Paul Monin.
Ngā rangahau me ngā kōrero tuku
He maha ngā kaupapa kōrero ka kapi katoa i ngā rangahau. Ko ētahi pūrongo nā ngā mātanga tumu kōrero tonu i tuku. He mea wātea kau iho ki te tūmatanui, ā, i ētahi wā ka tāia ki te puka. Heoi ka manaaki anō te taraipiunara i ngā taunaki ā-waha mō ngā mahinga onamata, me ngā pātere mōteatea hoki hei whakatau iho i ngā kare ā-roto. He wā kua tuku ā-waha anō te Karauna i āna rangahau, inā koa, ngā tukunga ā-waha o ētahi o ngā apataki kāwanatanga o tau kē.
Ngā puka kēhi rangahau
Mai i te tau 1996 ka whakaemi katoatia ngā kōrero e pā ana ki tētahi arohaehae, ā, ka tāia ki te puka kēhi. Hei roto katoa ko te tūāpapa mahi a te taraipiunara mō aua kerēme. He maha ngā kōrero kua kohia i roto i ngā tau i hangā ai te rangahautanga whānui mō ngā tāpaetanga whenua Māori mai i ōna pāhekoheko me te Pākehā i muri i te hainatanga o te tiriti. Kāre pea he ritenga ki a Aotearoa mō tōna kaha rangahau i ngā kōrero mō tōna whakataiwhenuatanga.
