He korero whakarapopoto
Ngā raranga o mua
I te wā i tau mai ai ngā tīpuna o te Māori ki Aotearoa ka mārama ehara tēnei i te whenua pai mō te whakatipu i te aute. Kātahi ka naomia te harakeke hei whakakapi. He mea āta tapahi ngā rau kātahi ka warua mai te muka, ā, ka horoia, ka tātāhia, kātahi ka tīhorea hei tango mai i te muka. Ka horoia te muka, ka tātāhia, kātahi ka pōkaikaitia hei miro. Ka tāia ngā miro ki ngā tae kōwhai, kōkōwai, pango rānei, ki te kiri rākau me te paru.
Ko ētahi atu tipu raranga ko te pīngao, te kiekie me te kākaho.
Ko te nuinga o ngā kairaranga he wāhine ka akona ki roto i te Whare Pora. Ka ako anō rātou ki ngā karakia me te taha atua o te raranga.
Kākahu
Ka whakawhanake te Māori i te tikanga raranga e kīia ana he whatu. Ka kūtorohia tētahi taura ki waenganui i ngā titi e rua. Kātahi ka whakatakotoria ngā whenu.
Ko te hunga rangatira ka mau kākahu. Ko ētahi kākahu he kahu kurī, he korowai, he kahu huruhuru. E hia kē ngā tau e hangā ai tētahi kākahu whakahirahira. He taonga nui te kākahu, i takohatia e tētahi ki tētahi.
Ngā tāniko me ngā tukutuku
Ko te tāniko he tikanga raranga hei whakarākei i ngā paenga o ngā kākahu, o ngā pari, ngā tīpare me ngā puru. I te taenga mai o te Pākehā ka naomia te wūru, te hiraka, me te kātene.
Ko te tukutuku hei whakarākei i ngā pakitara o te wharenui. Ko ngā kākaho toetoe ka herea ki ngā taratara rākau. Ka hae mai ngā tae rerekē mā te herehere i te pīngao, i te kiekie rānei ki roto i ngā toetoe.
Te whāriki, te raranga me te whiri
He nui anō ngā tūmomo taonga ka rangā e te Māori.
- Ko te tikanga whāriki hei raranga whāriki
- Ko te raranga he tikanga anō mō te mahi rourou, kete me ētahi atu taonga iti.
- He tikanga anō te whiri, he tikanga anō te whatu ka whakamahi anake i ngā matimati ki te hanga tīpare, tātua, taura hoki.
- I hangaia anō hoki te kupenga, te tāruke me te hīnaki.
Te whakaaranga
I roto i te rautau 1900 ka ngaro haere te raranga me te whatu. Heoi i hīnātore tonu te mārama i ngā tohunga pērā i a Rangimārie Hetet me tana tamāhine a Diggeress Te Kanawa. I te tau 1969 ka tū tētahi kura hei whakaara anō i ngā toi raranga. I te rautau 2000 ka tipu anō te pā harakeke hou, ā, ka naomia ngā rākau a te Pākehā me ngā hangarau hou.
