He korero whakarapopoto
Ngā whare o mua
I ngā wā o mua i noho te Māori ki ngā kāinga, pā rānei. Ko ngā whare moe he wharepuni, ka hangā ki te rākau, ki te wīwī, ki te rarauhe, ki te kiri rākau; he pērā anō te hanga i te tuanui tae atu ki te papa one. Ko ētahi anō whare he pātaka, he kāuta, he wharenui.
Ngā whakawainga o te ao Pākehā
Ka kawea mai e ngā Pākehā noho ki Aotearoa ētahi taonga hou. Ka tīmata ētahi Māori ki te whai i ēnei taonga whare, engari ka noho tonu te nuinga ki ngā whare tūturu. Nō muri mai ka tīmata te whakamahi haere i ngā tūāhua whare Pākehā; pērā i ngā tuanui teitei me ngā matapihi karāhe.
Ngā whare me te hauora
I te mutunga o te rautau 1800 ka hau te kino o ngā tahumaero ki ngā kāinga Māori, nā te kino o te wai inu; nā te kore whai putunga para me te noho kōpā ki ngā whare karukaru. Ka whakamanaia i reira ngā kaiarotake, ka turakina ngā whare koroua, ā, whakatūria atu ngā whare hou a tauiwi. Ko ētahi ka hangā i runga i ngā kaupapa a te kāwanatanga.
Te nuku ki ngā tāone
Nō muri i te tīmatanga o te Pakanga Tuatahi ka maunu haere atu te Māori ki ngā tāone noho ai. Engari ana nō ngā tau i muri i te Pakanga Tuarua ka marere nui atu te Māori ki ngā tāone noho ai. He uaua te whai whare pai. Ka mutu he rite te wā kīhai i pārekareka ngā Pākehā pupuri whare ki te kainoho Māori. Ko te whakatūnga tērā o ngā wharenoho (hōtera) rangatahi Māori hei rongoā i te mate.
I te tau 1944, ka hangaia ngā whare kāwanatanga mō Ngāi Māori. Heoi kāore ngā whare i rite ki te āhua noho o te Māori. Arā, kāore e uru katoa ngā whānau nunui. Inā rā, he iti iho te hunga pupuri whare Māori i ērā o tauiwi i te utu iti; i te koremahi me te kaitā o te whānau.
Ngā kaupapa hou
I te takiwā o te pito o te rautau 1900 ka whakaputaina e te kāwanatanga ētahi kaupapa hou hei whakapiki ake i te hunga Māori kaipupuri whare. Ka uru anō ngā Māori ki ngā kaupapa nei. He pūtea taurewa ētahi kaupapa hei āwhina i te hunga Māori ki te whakatū whare ki runga i ngā whenua kaipupuri maha.
