Ka wehi te Māori i te ngahere, i te ātaahua, te wairua, tae atu ki te nui o te kai, te rongoā, ngā rauemi hei mahinga papanga, whare, aha atu hoki.
He maha ngā momo ingoa mō te ngahere – te ngahere, te ngāherehere, te nehenehe, te ngahengahe, te wao, te waonui, te waoku. Ko te motu, ko te motu rākau rānei te ingoa o ngā iwi o Taranaki mō te uru rākau.
Ka hangaa i a Tāne te wao nui i te wehenga o Rangi rāua ko Papa kia puta te ao mārama. Ko Tāne Mahuta te atua o te wao nui, tae atu ki ngā tipu me ngā manu. Ko Tānenui-a-rangi te kaihanga i te tangata.
Whakapono pū te Māori mō te mauri hei tiaki i te ngahere. Ka whakatōkia te mauri ki tētahi mea kei te ngahere – he kōhatu pea, he rākau pea. Ka āta tohua ngā kōhatu rerekē te āhua, ka tāpuke ki tētahi wāhi tapu, pērā i take o tētahi rākau taumanu. Whai anō, ka tukua he moko kākāriki, he moko tāpiri rānei hei tiaki i te mauri. E ai ki te Māori ka noho ēnei tipua mō ake tonu atu.
Heoi, ka taea e tētahi tohunga nō iwi kē te whaiwhaiā i taua mauri kia memeha, kia kore, kia riro rānei. I konei ka karanga te iwi ki ngā tohunga kia whakaorangia anōtia te mauri rā.
Kawea ai ngā tikanga hei whakapūmau i te wao nui a Tāne. Kei ngā kōrero mō Rātā te tauira.
Ka tomo a Rātā i te ngahere, ka tuaina he rākau hei tārai waka. Aoake ka hoki a Rātā ki te ngahere, kua tū mai anō te rākau rā nāna i tope. Ka tope anō e Rātā te rākau rā, ka tāraia. Nō te hokinga mai i te ata, kua tū anō. Ka whakaaro a Rātā kia huna i roto i ngā rākau. Nāwai ka haere mai te tini o Hakuturi (ngā kaitiaki o te wao; ka rite ki te manu, ki te ngārara) ka whakatū anō i te rākau. Ka puta a Rātā ki mua i tō rātou aroaro. Nō konei ka mea atu te tini o Hakuturi ki a Rātā mō tana hapa, he kore nōna i tuku karakia i mua i te tope i te rākau. Kātahi ka whakatika a Rātā i a ia anō, ka tukuna e te tini o Hakuturi te rākau rā ki raro.
I patua ririkitia te moa, ka tahuna te nui o te ngahere e ngā tāngata tōmua ki Aotearoa. I roto i te 500 tau, ka heke te korahi o te ngahere mai i te e 80% ki te 50%. I roto i te 200 tau mai te taenga o tauiwi ki Aotearoa, kua heke tēnei rahi ki te 24.8%. Ka nui te mōhio a te Māori ki ngā rākau o te ngahere, ko ēhea ka pai mō te rongoā, ko ēhea ka pai hei kai, ko ēhea ka pai hei kākahu, hei taputapu, hei hanga whare, hei tārai waka, arā atu.
Kīia ai ngā rākau nui o te ngahere o Tāne, ko Ngā Tokotoko-o-te-rangi, arā ngā pou toko ake i a Ranginui ki runga i a Papatūānuku.
Ko te tōtara te rākau whakahīhī rawa ai te Māori. Ka tipu tēnei rākau puta noa i Aotearoa. Neke atu i te 40 mita te teitei o te tōtara. He pakari, he tōtika te tōtara, he rawe mō te tārai waka taua. Ka whakamahia te kiri hei tuanui, hei pāpā-kiri mō ngā kōiwi whati, hei ipu pupuri kai, pupuri wai. Karangatia ai ēnei ipu he pātua, he papa tōtara rānei.
Ki te rongohia te kōrero ‘kua hinga te tōtara’, kua mate mai tētahi rangatira whai mana nui.
Ka kake te kauri ki te 30-60 mita te teitei, ā, inā te whanui. E 2,000 tau te pakeke o te kauri ka pakari ana. Ko Tāne Mahuta te ingoa o te kauri nui rawa atu e ora ana i tēnei wā, kei te ngahere o Waipoua. Ka tipu te kauri ki te tai tokerau o Te Ika-a-Māui, atu i Whāingaroa i te uru, ki Kirikiriroa, ahu atu ki te tonga o Tauranga i te rāwhiti. He tino rākau te kauri mō te hanga waka, inarā i hāua a Te Aurere, te waka hourua o Hekenukumai Busby o Muriwhenua i te kauri.
Ko te pia o te kauri ka kīia he kāpia. Ko ngā kāpia tawhito hei tukituki ahi, whakakā rama hoki. Ka ngaungaua te kāpia o te kauri, te tarata, te kōhūhū. Ka tapahia te kōrari o te pūhā kia rere ai te waihonga; mārō ana ka ngaungaua hei pia ngaungau.
Ko te ingoa Pākehā mō te tawai ko te beech. Kaha te tipu o tēnei rākau ki te mānia o Kāingaroa, ki ngā pae maunga o Te Ika-a-Māui, o Te Wai Pounamu. E toru ngā momo o te tawai: ko te tawhai, te tawhairauriki, te tawhairaunui.
Noho ai te kiore ki ngā uru tawai kai ai i te nui o ngā kākano. Ko tētahi ingoa a ngā iwi o Whanganui mō te kiore ko te kiore tawai. He tino kai te kiore ki te Māori.
Ka haere a Māui kia kite i a Mahuika kia taea te mauri o te ahi. Ka tukua e Mahuika tētahi o ōna maikuku ahi. Ka tineia e Māui te ahi rā, ka tono mō tētahi maikuku anō. Ka haere tēnei mahi a Māui, kia mārama a Mahuika ki āna mahi tinihanga. Nō konā ka whiua e ia tōna maikuku whakamutunga, ka murara katoa a Rarohenga. Noho rawa ai te mauri o te ahi ki roto i ngā rākau pērā i te kaikōmako, te rimu, te tōtara. Atu i tērā wā, ko ērā ngā rākau hikaina ki ngā kaunati hikahika o te māhoe me te patatē.
He nui ngā whakamahinga o te rimu. Ka taea te kai i te pūkoro whero e pupuri ana i te kākano. Ka penupenu i te kiri o roto me ngā rau hei rongoā mō ngā wera me ētahi atu wharanga. Ka tapahia ririkitia te wāhi taikākā hei rama.
Ko te kahikatea te rākau teitei rawa i Aotearoa, neke atu i te 60 mita te tū. Ka taea ngā hua te kai; kīia ai he koroī.
Tata ki te 25 mita te teitei o te mataī me te miro. Ka whai hua te miro puta noa i te tau. Hei te ngahuru, koinei te tino kai a te kererū me te kākā. Ka whakamahia ngā tāwhiti hei hopu i ngā manu.
He rahi ngā whakamahinga o te mānuka me te kānuka. Ka tāpaea te kiri ki runga i te tuanui o te whare hei pana i te ua, i te marangai. Ko te rākau hei kahokaho mō te whare, hei tao, hei hoe waka hoki. Ko ngā rau ka whakamahia hei whakakakara mō ngā makawe. Ko ngā pihinga me ngā peka ngāwari hei tāwhiti.
Kāore i tino maha ngā momo whekī, ponga hoki. E 5 ki te 20 mita te teitei. Kitea ai te whekī ki ngā wāhi katoa o Aotearoa. Ka kite koe i ngā taha o te whekī ko ngā koukou ka rite ki te teki; ko ngā tohu ēnei ki ngā wāhi o ngā tētē tawhito kua taka. Mōhiotia ai te whekī-ponga nā te nui o ngā tētē maroke ka āmio i ngā taha. Ka tipu tēnei rākau ki te tonga o Tāmaki-makau-rau. Ka whakamahia ngā kātua o ēnei rākau hei pakitara, ko ngā tētē mō te tuanui.
Ka tipu te ponga ki Te Ika-a-Māui, ki te taha rāwhiti me te taha raki hoki o Te Wai Pounamu. He hiriwa te tae o raro i ngā rau. Whai anō ka tāpaea ko te taha hiriwa ki runga, hei aha, hei tohu i te ara i te pō, he mārama hoki te kitenga atu. He pērā anō mō ngā rau o te rangiora.
Ka tipu te mamaku ki ngā wāhi awaawa haumākū puta noa i Aotearoa. Neke atu i te 20 mita te teitei. Ka kitea tonutia ngā tīhorenga o ngā tētē maroke i te kātua. Ka taea te kai i te uho mā o te kātua me ngā koru, hāunga te pūrikoriko. Ka tīhorea te kiri o waho kia maroke ai. Kātahi ka topea, ka tunua. I tua atu, ka whakairi ngā koru kia maroke. He pai ake kia tunua te mamaku kia wehe ai te pakaua i te kiko. Ahakoa kāore e tino rongo i te reka, he tino kai mō te tinana.
Ka tipu te kātote puta noa i Aotearoa. He poto iho te kātote i te mamaku. Koinei tētahi o ngā tino kai o ngā iwi o Te Wai Pounamu.
E kī ana ngā kōrero hei tamaiti a Puawānanga (clematis) mā Puanga (Rigel) rāua ko Rehua (Antares) . Ka marewa a Puanga i te marama o Hune, te tohu kua tīmata te hōtoke. Ka rewa a Rehua i te marama o Tīhema, ko te tohu o te raumati – ka puāwai te puawānanga i waenganui i ēnei marama. Ka mahia mai ai ngā tīpare i ēnei pua.
He miramira te pua o te kōwhai. Ka pua te kōwhai i te tōmuritanga o te takurua, i te tōmuatanga o te kōanga, ko te wā hei ono i te kūmara. Ka tangohia te tae i ngā pua o te kōwhai; he pai te rākau hei hanga whare, hei hanga tāwhiti hoki.
E 20 mita te teitei o te pōhutukawa pakari, ka tipu ki ngā rohe kei te raki o Kāwhia i te uru, ki Taupō, taea rawa atu ki Ōpōtiki i te rāwhiti. Ka pua te pōhutukawa ko te tohu o te raumati tērā. He rongoā te wai kōhua o te kiri hei rongoā mō te korere, ko te waihonga he pai mō te korokoro. Ka tipu te pōhutukawa ki tātahi. Ka nanao ki ngā pakiaka e toro iho ana ki te whenua hei matau hī ika.
E rua ngā tipu i te wao ka tūpato te Māori. E 6 tuke haumano te roa o ngā tara o te ongaonga; ki te werohia, ka mamae rawa atu ngā kararehe pērā i te kiore, te ngeru, taea rawa atu ki ngā kararehe rahi pērā i te kurī, te hōiho, te kau. I te tau 1961 ka mate tētahi tangata hīkoi i te werohanga i te ongaonga. Ka werowero ngā taratara o te tātaramoa, ka mau ki ō kākahu, ka wero ki tō kiri. He pai ngā hua hei kai, ā, ki te tapahia te aka ka puta te wai.
He whanaunga te rāta o te raki me te pōhutukawa, kitea whānuitia ai ki te tuawhenua. Ka tipu tēnei rākau ki ngā rohe i te raki o Kaikōura. Ka tīmata mai te rātā hei aka, ka tīmata te awhi i tētahi rākau, ā, mate rawa. Mahia mai ai te kiri mō ngā wharahanga me ngā weranga, tae atu ki ētahi atu mate.
Ka noho ētahi rātā hei aka, tē tipu hei rākau. Ka tapahia ēnei mō ngā wai inu kei roto.
Ko te harakeke me te wharariki ngā tipu matua mō te raranga. Ka whatua ngā rau hei kete, rā, tukutuku, kupenga hoki. Ka rangaa te muka harakeke hei taura mō te here toki, taiapa, whare, waka hoki.
Ka mahia he tākai i ngā rau hei horoi i ngā wharahanga ka pirau. Ko te wai kōrari hei kīnaki i te kai, hei inu reka rānei.
Ko te nīkau anake tōna momo tipu ki Aotearoa. Hōrapa rā anō te tipu o te nīkau ki Hakaroa me Māwhera i te tonga i Te Wai Pounamu. Neke atu i te 10 mita te teitei. Ka whakamahia ngā kātua mō ngā pou whare me ngā pakitara, ko ngā tētē hei tuanui, ko ngā rau hei mahi raranga. Ka whakamahia te take o ngā tētē hei oko. Kainga ai ngā rau o waenganui, heoi, tērā pea ka mate te rākau. He whakatiko ēnei, ā, ka kai ngā wāhine hapū i tēnei hei whakamauru i te mamae o te tinana. He pai te kai i ngā pua mata i te paunga o te raumati ki te tōmuatanga o te ngahuru. Ka taea hoki te kai i ngā pihi ka tāpapa i te ngahere.
Tae atu ki te 12 mita te teitei o te tī kōuka. He pai ngā rau mō te raranga. He rongoā te wai kōhua mō te korere. Kī katoa ngā pakiaka, ngā pihinga, te uho i te huahuka. Ka kainga mata, ka kōhuatia rānei ngā pihipihi. Ko te tikanga, ka poroa te kāuru, ka tīhorea ngā kiri. Ka waihotia te rākau kia tū mō ētahi rangi e rua, kātahi ka poroa te kātua ka koromamao mō te rā, rua rā rānei. Ka tihorea te weu mai i te kiko. He pērā anō te mahi i ngā pakiaka.
Me kī, he reka atu ngā rākau iti, pērā i te tī rauriki. Arā atu anō ngā momo he pai ki te kai, pērā i te tī tōī.
Kitea ai te neinei ki te raki o Te Ika-a-Māui. He rite te āhua ki te tī whīroki. Ko ngā rau hei raranga.
He tipu nui te kiekie mō te raranga. Kainga ai ngā emiemi me ngā hua.
Ko te kiri o te hīnau hei hanga pātua, ā, tangohia ai te tae pango mō te tā moko. He tino kai ngā hua. Ka paopao, ka rūmakina ki te wai kia makere ai te kiko i te whatu. Kātahi ka whakamaroke, ka tunu hei komeke.
Mahia ai te komeke i te pungapunga o te raupō. He māngaro te raupō hei kai.
Kainga ai te hua kōwhai o te poroporo. Ka hua te rākau puta i te tau, heoi, ka mate koe ki te kainga mata ngā hua – kia ngawhā rā anō kātahi anō ka pai hei kai.
Ka māoa ngā hua o te tawa me te taraire i te tōmuringa o te raumati me te tōmuatanga o te ngahuru. Ko te whatu ia tētahi o ngā tino kai o ngā iwi noho ngahere ki te raki o Taupō. Ka kōhuatia, ka koromamao, ka taona rānei ngā whatu i te ahi. Ka maroke ana kua noho pai mō te hia marama. Ko te tawa hoki hei hanga taoroa, hei wahie rānei.
Kei waenganui i te 5 ki te 15 mita te tū o te karaka, he mātotoru, he mōhinuhinu ngā rau kākāriki. Ko ngā whatu o te karaka tētahi o ngā tino kai a te Māori. Heoi, me āta tunu tēnei kai, ka mate te tangata ki te kainga matangia. E 12 hāora te roa o te kōhuatia, te koromamao rānei, kātahi ka rūmaki ki te wai mō ngā wiki e rua. Ka pai ngā whatu hei kai mō te hia marama. Ka kainga, me kōhua anō kia ngohengohe. Ka taea te kai i te kiko karaka o te hua, anō nei te reka ki te aperikota. Ka whakatō e te Māori te uru karaka ki ngā wāhi hokia ai e ia ki tātahi.
Me āta tunu te tutu hei patu i te tāoke. Kei tua atu i ngā puapua (anō he kerepi te āhua), he tāoke te katoa o te tutu. Hei tango i te tae ka kōpenua ka tātaritia ngā puapua mā ngā puapua o te toetoe, ērā momo tipu. Ko te tutu hei kīnaki i te aruhe, te mamaku, te karaka.
E ai ki ngā kōrero a ngā iwi o Te Ika-a-Māui, i te wā e putu ana te kai i te wao, ka rērere te pōkai kererū mai i tēnā ngahere ki tēnā ngahere kai ai i ngā hua ka māoa. Hei te kōanga me te tōmuatanga o te raumati ka kai i te miro, te pūriri, te taraire ki Te Tai Tokerau. Kia tae ki te Maehe kua neke ki te tonga ki Pirongia, ki Te Aroha i te pae o Kaimai; hei te Mei me te Hune kua tae ngā manu rā ki Rangitoto me Ranginui e pātata ana ki Te Kūiti; hei te Hūrae me te Ākuhata kei Tītīraupenga, kei Pureora, kei Ketemaringi. I konei ka hoki haere ngā manu ki te raki.
Tae rawa ki te 20 mita te teitei o te tītoki. Ko ōna hua whero ka kōpenua, kōnatua hei whakakakara, hei hinu hoki mō te makawe. Ka puritia te hinu ki ngā tahā hinu, ā, ka tāpiria ki ngā rau o te heketara, o te raukawa, o te mānuka, o te kōpuru. Ka kīnaki anōtia ki roto te pia o te tarata me te taramea.
He tikanga tā Ngāti Porou ki te tango i te hinu mai i ngā kākano o te parapara mā te koromamao, te paopao me te penupenu i ngā kākano.
Ko te aruhe te aka o te rārahu, o te rauaruhe ranei. Neke atu i te 2 mita te teitei.
Ko te aruhe te hua whenua nui rawa a Haumia-tiketike. He kōrero ā te Māori mō te takenga mai:
Ka tipu matomato te aruhe ki ngā wāhi mārakerake o te ngahere, ki ngā wāhi kua poroa, kua tahuna ngā rākau. Ka hauhake te Māori i tēnei kai puta noa i te tau, heoi, ko te wā pai rawa ko te kōanga me te raumati. E toru tau te pakari o ngā aruhe pai rawa atu, e 2-3 henemita te weherua o ngā koukou. Ka whakamaroke, ka rūmaki ki te wai, ka tao ka kōhua rānei i mua i te paopao i te kikokiko. Ka tunua ngā komeke ka kīnaki ki te waitutu, ki te wai kōrari rānei.
Ko te pūhā te huawhenua rongonui rawa a te Māori. Heoi arā atu anō ētahi, te pōhue, te raupeti, te puahou.
Arā anō he aruhe i kainga e te Māori, tae atu ki ngā pihinga o te kōwaowao, te rereti, te mouku, te huruhuru whenua, te koru o te kiokio me te pikopiko.
Te Pēhi (Best, Elsdon). The forest lore of the Māori. Te Whanganui-a-Tara: Te Papa, 2005 (nō te tau 1942 whakaputangia tuatahitia ai).
Crowe, Andrew. Which native tree?: a simple guide to the identification of New Zealand native trees. Tāmaki-makau-rau: Penguin, 1999.
Crowe, Andrew. Which native fern?: a simple guide to the identification of New Zealand native ferns. Tāmaki-makau-rau: Viking, 2001.
Crowe, Andrew. Which native forest plant?: a simple guide to the identification of New Zealand native forest shrubs, climbers and flowers. Tāmaki-makau-rau: Viking, 1994.
Riley, Murdoch. Māori healing and herbal: New Zealand ethnobotanical sourcebook. Paraparaumu: Viking Sevenseas NZ, 1994.
Salmond, John T. New Zealand native trees. Tāmaki-makau-rau: Reed, 1994.