Kōrero: Ngā poropiti

Ka wana ake ngā whakapono poropiti Māori i te huarahi ki te mana motuhake o te Māori. Mai i te whakapono Pai Mārire tae atu ki tērā i Parihaka, ka tukitukia ngā whakapono e ngā kāwanatanga kaiā whenua.

He kōrero nā Judith Binney
Te āhua nui: Ka karapotia te pou haki e ngā tāngata o Pai Mārire

He korero whakarapopoto

Ngā whakaahua me ngā rauemi katoa o tēnei kōrero

Mai anō te matakite i te ao Māori. Ka taka tēnei mahi ki te hunga tohunga, matakite anake. I te taunga mai o ngā tikanga mihinare, ka tahuri ngā poropiti ki te whakakotahi i ngā ao e rua.

Te rōpū poropiti tuatahi

Ka hua ake te rōpū poropiti tuatahi i Papahurihia, te tangata nāna i totohe me ngā mihinare ki Rangihoua i te tau 1833. Ka matakite ia i te rangi kī pai i ngā rawa a te Pākehā me te kai hoki. Ka tākina e ia ngā karakia i huaina ai te reo whiowhio o Te Nākahi. Ka tapaina ia ko te Atua Wera. Waihoki he pērā ki ngā poropiti Māori katoa i muri mai, ko te hiahia o Papahurihia kia whakahokia mai te mana Māori. Ko tōna piki tūranga ko Hōne Tōia tērā i ārahi i ngā ātete a tōna iwi ki ngā tāke Pākehā. Ka karangatia e Tōia tōna hāhi ko te Whiowhio.

Te Ua Haumēne

I te tau 1864 ka riro i a Te Ua te ingoa o Haumēne. E rua tau i mua atu ka pā te matakite ki a ia i te tukinga o te waka ki waho mai o tōna kāinga, kei te pito uru mā-tonga o te rohe o Taranaki. Ko tōna hurihanga nui tērā i te hāhi Wēteriana i hua ai te whakapono Pai Mārire.

Ko ngā kawa me ngā whakaritenga tapu katoa he mea whakahaere ki te pou kara, arā ki te pou niu. Kei ngā oro tatangi o ngā haki me ngā taura e kawe ana i ngā tohutohu a te Atua. Ka whai hoki ngā pononga i ngā kupu pērā i te kupu ‘Taihana!’ (attention). Ko tā Te Ua he tukutuku karere ki ngā iwi e kī ana ka wikitōria te rangatiratanga Māori ki runga i ngā hōia.

Ki tā Pākehā titiro he hunga whakakeke noa iho ngā pononga a Te Ua, ā, tapaina rātou he Hauhau. Ka rangona whānui tēnei ingoa mō ērā hunga i ātete i te ture kāwana.

Ko Tāwhiao te kīngi Māori tuarua. Nō tana iriiritanga e Te Ua, ka riro te Pai Mārire hei hāhi mō te Kīngitanga. Ko Tītokowaru anō tērā i whakamahi i ngā akoranga a Te Ua.

Te Kooti

I te tau 1866 ka mauherehia a Te Kooti ki waho tata o Tūranga, ā, ka kawea ki Wharekauri me te kore whakawā. I te wā e taumaha ana i te māuiui ka pāoho ai te reo o te Atua tērā kia tahuri ia ki te ako i tōna iwi. Ka ārahina e ia te 300 o ana tāngata whakarauora, tae atu ki ngā wāhine me ngā tamariki puta ai ki Whareongaonga kei Tūranganui. I te paenga ki uta ka ringatū te tohu ki te Atua mō āna manaakitanga. Nō konei ka hua te ingoa o te hāhi Ringatū.

Ka taki whāia a Te Kooti mā ki roto o Te Urewera. Nāwai ā ka riro ki raro i te taumarutanga o Tāwhiao me Rewi Maniapoto ki roto o te Rohe Pōtae. I te tau 1883, ka wetekina e te kāwanatanga te hara i utaina ki runga i a Te Kooti.

Ko ngā rā nui o te Hāhi Ringatū ko ngā tekaumārua. He tohu whakamaharatanga ēnei ki ngā rangi i hua ai ngā mahinga whakahirahira o te hāhi.

Te Whiti rāua ko Tohu

I te tau 1866 ka waihangatia e Te Whiti-o-Rongomai me Tohu Kākahi te kāinga o Parihaka i runga i te waitohu a Te Ua Haumēne. Nā te parau ka riro anō i a rātou ētahi whenua i murua. I tō rātou mauhere atu mō ēnei mahi ka haramai ētahi anō tāngata hei whakakīkī atu. I te tau 1881 ka tauātia Parihaka, ā, ka riro mauherehere te rahi. Ko Te Whiti rāua ko Tohu ka mauheretia atu ki Te Waipounamu. Heoi anō, ka tū tonu Parihaka hei marae mautohe rangimārie ki te ture Pākehā. Ka mau ngā uri i te raukura mā, arā he tohu nō te maungārongo.

Rua Kēnana

Ko Rua Kēnana te poropiti rongonui rawa ka whakapae koia te piki tūranga o Te Kooti, arā te Mīhaia. Ka whakatū tērā i tōna kāinga ki Maungapōhatu, ki roto o Te Urewera. Ko ngā whare whakahirahira nāna i waihanga ki reira ko Hiruhārama Hōu me Hiona. Ka whakapono nui mārire ana pononga ki te maungārongo. Nō te tau 1916 ka mauheretia a Te Rua e ngā pirihimana, ā, tokorua ana tāngata ka pūhia kia mate.

Ētahi atu poropiti me ngā whakapono

Ko ētahi atu poropiti, hāhi hoki o te rau tau 1900 ko Te Maihāroa rātou ko Ani Kaaro, ko Te Mahuki, ko Pāora Te Pōtangaroa, ko Pao Miere. I tango rātou i ngā ingoa me ngā kauhau o te Paipera hei rapu i te tino rangatiratanga.

He nui ngā hāhi poropiti i whakarite i te iwi Māori ki ngā Hūrae o te Kawenata Tawhito e noho manene ana i tō rātou whenua ake.

I roto i te rau tau 2000, haere tonu ai te tikanga o te matakite i a Te Mātenga Tāmati, i a Mere Rikiriki, i a Tahupōtiki Rātana, i a Haimona Pātete, i a Wī Raepuku, i a Hōri Ēnoka, i a Hoori Keeti, i a Alexander Phillips mā.

Me pēnei te tohu i te whārangi:

Judith Binney, 'Ngā poropiti', Te Ara - the Encyclopedia of New Zealand, http://www.TeAra.govt.nz/mi/nga-poropiti (accessed 29 March 2024)

He kōrero nā Judith Binney, i tāngia i te 5 o Mei 2011