I te tau 1989 ko te kāwanatanga Reipa te kāwanatanga tuatahi ki te whakatakoto i ētahi mātāpono hei ārahi i ana mahi e pā ana ki te tiriti.
Ko ngā mātāpono ēnei:
- kei te kāwanatanga te mana kāwanatanga, mana hanga ture
- kei te iwi te mana ki te whakarite i a rātou anō me te whakarite i ā rātou rawa
- he ōrite ngā tāngata katoa o Aotearoa
- me kōrero tahi te kāwanatanga me ngā iwi mō ngā kaupapa nui e pā ana ki a rātou
- kei te kāwanatanga te kawenga ki te whakarato i ngā huarahi hei whakaea i ngā nawe, otirā me tūmanako e ia ka taea te whakaea.
Tae noa ki te tau 2011, kāore tētahi kāwanatanga atu i whakamārama i ētahi mātāpono tiriti hou, engari i hoki atu ētahi (pērā i a Nāhinara i te tau 1991) ki ngā mātāpono i puta i te tau 1989.
He āwhina mō te Tiriti
Kua puta te whakahē a ētahi Māori ki ngā mātāpono hanga a te kāwanatanga, me te whakapae kei te hanga houtia e ia te Tiriti i raro i te tirohanga kotahi. Heoi ka kaupare tonu te Pirimia a David Lange i ngā tao kupu mō ngā mātāpono, ā, ka whakahokia ‘ko ōna kaupapa he āwhina i te kāwanatanga ki te whakatau take e pā ana ki te Tiriti.’1
Te tohe i ngā mātāpono
I te whakaurunga tuatahi o ngā mātāpono tiriti ki te ture i te tau 1975, ka whakatau tētahi māngai Paremata ‘mā aua mātāpono e whakapātaritari, e wehewehe te motu’.2 I te tau 2006 ka hora a Aotearoa Tuatahi i te Pire Whakakore i ngā Mātāpono o te Tiriti o Waitangi’. Ko te matū o te pire ‘ko te whakakore i te hapa i pā ki ngā iwi katoa i te tau 1986, arā, i te whakaurunga o ngā mātāpono o te Tiriti o Waitangi ki roto ki te ture.’ Ka hinga taua pire, ā, ka noho tonu ngā kōrero mō ngā mātāpono tiriti ki roto ki te ture. Ko te Rōpū Whakamana i te Tiriti o Waitangi, ko ngā kōti rā hoki ka whakamārama haere tonu i ngā mātāpono o te Tiriti o Waitangi.
