Te Tau Ihu tribes

Early traditions

Ngā pakiwaitara

He nui ngā kōrero tuku iho mō te rohe o Te Tau Ihu. Ko ētahi he mea tiki atu i ngā pūrākau rongonui a te Māori. Hei tauira, he nui ngā kōrero kei ngā rohe puta noa e pā ana ki a Tūtaeporoporo, ki a Kaiwhakaruaki, ki a Ngārara Te Huarau; he pērā anō ngā kōrero mō te kāhui o ngā atua, tipua pērā i a Māui-tikitiki-a-Taranga.

Ngā rawa

Noho ai te rohe o Te Tau Ihu i runga i ngā manawa whenua (minerals) e totoro mai ai i te Tai Poutini. Kei ngā kōrero tuku iho ngā whakamārama mō ngā wāhi ka taea ngā manawa whenua nei. I ngā wā o mua, he mea whakamīharo te rohe nei me ōna rawa ki ngā iwi o Te Ika-a-Māui. Ko ētahi o ngā manawa whenua nei e pai ana hei hanga rākau whao rakau, hei hanga rākau patu tangata hoki. Nō te rangahautanga o ngā kōrero tuku iho, kua kitea anōtia te pounamu ki ētahi wāhi o Whakatū.

Ngā iwi tuatahi

E mau tonu ana ngā kōrero mō ngā iwi tawhito rawa ka noho ki te rohe (a Tūtūmaiao, a Maeroro, a Tūrehu, a Patupaiarehe), engari kua ngaro ō rātou whakapapa. Kōrero ai ngā pakiwaitara mō ‘te iwi tūrehu’ e noho ana ki ngā maunga o Whakatū, o Te Wairau, engari he wā anō kitea ai rātou.

Ko ngā mātauranga mō te mahi kupenga i ahu mai i te iwi Patupaiarehe. Nā tētahi atu iwi tōmua, nā Ngā Rapuwai ngā māra o Waimea i tāmata. Tērā hoki tētahi iwi kākarepō, kaitā, ko te Kāhui Tipua, i noho ai ki Te Wairau. Nā rātou i whakararu ngā tūhuratanga a Kupe te kaumoana rongonui. Taro rawa iho, ka orotāhia, ka waipuketia e Kupe taua iwi tae rawa ki ō rātou kāinga i tana hī ake i ngā hōpua wai, e karangahia ana i ēnei rā ko te roto o Kaparatehau (Lake Grassmere). I te wā i heke te iwi Moriori ki Rēkohu (Wharekauri), i peka rātou ki Te Wairau. E ai ki ngā kōrero, ko te moutere o Arapāoa te wāhi i wehe atu ai rātou.

Ētahi atu iwi tōmua

Ko ngā iwi onamata o tēnei rohe kei te mau tonu ō rātou whakapapa, ko ngā iwi o Hāwea, o Waitaha, o Ngāti Māmoe. Nō muri ka panaia a Ngāti Hāwea kia noho ki te taha tonga o te Tai Poutini.

Nā Rākaihautū, te kaihōpara i Te Moana-nui-a-Kiwa, ngā takiwā o Te Waipounamu i tūhura. Ko tōna waka a Uruao, ka tau ki Whakatū. Ka keri ia i ngā roto o te raki (a Rotoiti, a Rotoroa, a Rangatahi) ki tana rākau mākutu, kātahi ka tahuri ia ki te auaha i ngā pae maunga o te tonga. Ko ōna uri whakaheke ko te iwi o Waitaha, ka tū hei iwi matua ki taua rohe. I tapaina te iwi o Waitaha ki te ingoa o tētahi o ngā uri o Rākaihautū, e 13 whakapaparanga ki muri i a ia.

Ka tū ngā kāinga o Waitaha i te rohe o Whakatū, o Te Wairau ka mutu, e whakaponohia ana, ko rātou te iwi tuatahi kia kerikeri i te toka parataiao ki te pae maunga kei te taha rāwhiti o Whakatū. Nā rātou anō ngā māra o Waimea i whakawhānui ake – neke atu i te 400 heketea te rahi o te whenua i tāmatatia e rātou kei ngā mānia o Waimea, e pātata ana ki Whakatū. Taka rawa mai ki ēnei wā, nā te tiritiringa o te pungarehu, o te kirikiri awa, koirā te whenua mōmona rawa o ngā whenua o taua takiwā.

Ka peia a Waitaha e Ngāti Māmoe

Nā tō rātou mīharo ki ngā huahua a te iwi o Waitaha, ka whakawhiti te iwi o Ngāti Māmoe i te Moana-o-Raukawa kia tae ki Whakatū. Ko tēnei iwi i heke i te rohe o Ahuriri, ki Te Wairarapa, ki Te Whanganui-a-Tara, kia tau ki te Wai Pounamu. Taro rawa, ka panaia e rātou a Waitaha ki waho o Te Wairau.

The migration from Hawaiki and beyond

Tērā tonu pea, ko te tipuna tōmua rawa ake, rongonui rawa ake o ngā iwi o Te Tau Ihu, ko Kupe, te rangatira rongonui o te waka a Matahourua, i heke i Hawaiki. E ora ana a Kupe i te wā i a Turi, te rangatira o te waka a Aotea. Ka moe teina, tuakana te tokorua nei. Neke atu i te 40 ngā wāhi i ingoatia e Kupe ki te pito raki o te Wai Pounamu.

Kurahaupō

I te taenga mai o te waka a Kurahaupō i Hawaiki, i tōna taiāwhiotanga i te Wai Pounamu, ka tau ia ki ngā rohe o Whakatū, o Te Wairau. Ko Ruatea te rangatira o runga i te waka, hei hunaonga ia nā Te Oro, te rangatira o te moutere o Arapāoa; i kāhakina ia e Kupe ki Hawaiki i runga i te waka a Matahourua.

Arā anō ētahi tangata nui i runga i te waka a Kurahaupō. Ko te mokopuna a Toi, ko Whātonga te kaihautū i te tauihu o te waka. I te rapu ia i tōna koroua i ngaro atu i Hawaiki. I a Popoto, te mokopuna a Kupe, ngā whakahaere i te puku me te kei o te waka. Tokotoru ngā tāngata i makere i te waka i Te Taitapu. Ko rātou ngā tīpuna o Ngāti Kuia, te iwi kua roa nei e kā ō rātou ahi ki te rohe.

Te wā i muri i ngā heke

Nā ngā hononga ki ngā uri o Kupe rāua ko Toikairākau i hua ētahi atu iwi ki ngā rohe o Whakatū, o Te Wairau. Ka noho te iwi o Ngāti Wairangi o te rohe o Whanganui mō tētahi wā ki te taha uru o Mōhua (ki Te Taitapu) kātahi ka heke ki te Tai Poutini. Ko Ngāi Tara, Rangitāne, Ngāti Apa i whakawhiti ki te Wai Pounamu i te rau tau 1500 me te rau tau 1600. He uri anō rātou nō runga i te waka a Kurahaupō. Arā anō ngā wāhanga o te iwi o Rangitāne i heke ki te rohe o Te Wairau i raro i ngā rangatira a Te Huataki, a Whakamana, a Te Rerewa, a Tukanae mā i te takiwā o te rau tau 1500.

Te wā o te ririhau

I te rau tau 1500 ka whakatūria e Ngāti Apa ō rātou pā, ō ratou kāinga ki Te Wairau i raro i te mana o tō rātou rangatira a Tamahau. Nō te rau tau 1600 ka whakahipa a Ngāi Tahu i te rohe o Te Wairau. Ka noho rātou mō te whakatipuranga kotahi, engari i peia rātou e Ngāi Tara, e Rangitāne mā kia noho ki tua o te awa o Waiautoa. He maha tonu ngā pakanga rongonui i tū ki te rohe nei i taua wā.

Ngāti Tūmatakōkiri

I te paunga o te rau tau 1500, ka wehe atu a Ngāti Tūmatakōkiri i te rohe o Taupō-nui-a-Tia ka heke ki te rohe o Whakatū, o Te Wairau. Nō te waka o Kurahaupō anō te iwi nei. Nāwai, ā, ka riro i te iwi nei te mana o te rohe, atu i Whangarae (Croisilles Harbour), kei te pito raki-mā-rāwhiti o Waimea (Tasman Bay), whakateuru ki Onetahua (Farewell Spit), rere whakatetonga ana mā te tuawhenua o te Tai o Poutini, tatū ai ki Māwhera (Greymouth). Nā rātou a Ngāti Wairangi i pana kia noho ki ngā rohe whakatetonga o Māwhera. Ko Ngāti Tūmatakōkiri te mana whakahaere o te rohe mō ngā tau e rua rau. Heoi, i hinga rātou i ngā pakanga ki a Ngāi Tahu o te tai hau-ā-uru, i a Ngāti Kuia rāua ko Rangitāne o te taha rāwhiti o Whakatū, o Te Wairau, i a Ngāti Apa me ā rātou haumi o Rangitīkei, o Kāpiti i te Ika-a-Māui.

Nō te tau 1810 ka patua ririkitia a Ngāti Tūmatakōkiri ki tētahi pakanga i te pae maunga o Paparoa. Nā ngā moenga ki ngā iwi o Ngāti Kuia, o Ngāi Tahu, i puritia tonutia ētahi o ngā whakapapa o Ngāti Tūmatakōkiri, engari kua tineia ngā ahi o taua iwi.

Coming of the Pākehā

Ngā Whakapā Tuatahi ki te Pākehā

I te marama o Tihema o te tau 1642, te tūtakitanga tuatahitanga i waenganui i te Pākehā rāua ko te Māori. I taua tūtakitanga ka patua ngā kauhoe tokowhā a Abel Tasman e Ngāti Tūmatakōkiri i Separation Point, kei te takiwā o Te Taitapu (Golden Bay). Nō te tekau tau atu i 1770 ka tau te kaipuke a Kāpene Kuki ki Tōtaranui mō ngā rā e 200. I tū ngā pāhekohekotanga tuatahi ki waenganui i te Pākehā me ngā iwi o Ngāti Kuia, o Rangitāne, o iwi kē atu. Ko ētahi o ngā tāngata i kitea e ia kua ingoatia e Kuki ki tana hautaka, ka mutu kua mōhiotia ō rātou whakapapa. Ahakoa he pai ngā pāhekohekotanga tuatahi i waenganui i ngā kauhoe a Kāpene Kuki rātou ko ngā Māori o Te Wairau, kotahi te tūtakitanga weriweri. I te marama o Tīhema o te tau 1773, i te whanga o Wharehunga, 10 ngā tāngata a Kuki, tae atu ki te kaiwhakatere a Tobias Furneaux, i patua e ngā toa o Ngāti Kuia, o Rangitāne, i raro i te mana o Kahura.

Whai muri i a Kuki

Nō te tau 1820 ka takahia e te kaihōpara o Rūhia e Bellinghausen te ara o Kuki ki Tōtaranui, ki Te Moana-o-Raukawa. I te tau 1827, i noho te kaihōpara Wīwī a Dumont d’Urville ki Waimea mō tētahi wā, ka tūtaki ia ki ētahi Māori, tērā tonu pea o Ngāti Kuia, o Ngāti Apa. Kei roto i ngā rātaka, ngā hautaka, ngā pukapuka tuhi a ngā Pākehā ngā kōrero mo te noho o te tangata whenua. I te tekau tau atu i 1820 ka tae ki te rohe o Whakatū, o Te Wairau ngā kaipatu kekeno, ngā kaipatu tohorā, ngā kaihokohoko.

Ngā whakaekenga o te rau tau 1800

Nō te hokona a ētahi iwi i ngā taonga hōu (ngā kaipuke me ngā rākau kōhuru a te Pākehā) mai i ngā kaipatu tohorā, ngā kaihokohoko, ka whakamahia aua taonga hōu hei patu i ngā iwi o te taha raki o Te Wai Pounamu. Ko ētahi o ngā riri nei kua roa e tohea ana.

I ngā tau tōmua o te tekau tau atu i 1820, i panaia ētahi iwi o Tainui (a Ngāti Toa, a Ngāti Koata, a Ngāti Rārua) i te rohe o Kāwhia, kia heke whakatetonga ki Taranaki. Ka kotahi atu rātou ki ō rātou iwi haumi o Ngāti Mutunga, o Ngāti Tama, o Te Āti Awa, kātahi ka heke whakatetonga ki ngā rohe o Kāpiti, o Te Whanganui-a-Tara. Ka puta te kotahitanga o ngā iwi nei i roto i ngā pakanga maha i raro i te awe o Te Rauparaha, ka riro i a rātou te mana ki aua rohe.

Te Rauparaha i te tonga

I taua wā anō i te kaha haere te titiro a te Pākehā ki te rohe o te moana o Raukawa. I aro atu rātou ki ngā iwi nei o Waikato rāua ko Taranaki, anō nei i a rātou kē te mana whenua, te mana moana ki taua rohe. Nā reira, me kōrero ngā Pākehā ki a ratou ina hiahia rātou ki te whakatū teihana patu tohorā, mahinga tauhokohoko hoki; ko te utu mō tēnei ko ngā taonga, ko ngā pū.

I whakakotahi ngā iwi katoa o Whakatū, o Te Wairau o te tauihu o te waka a Māui ki te kōkiri i ngā iwi o Kāwhia, o Taranaki, hei utu mō te panaa o ngā iwi kiritata i noho ki te pito tonga o te Ika-a-Māui. He kanga anō i whiua e ngā rangatira o ngā iwi o Te Wai Pounamu ki ngā iwi manene. I te kōkiritanga i ngā hoariri o Kāwhia, o Taranaki ka hinga ngā iwi o te tonga. Whāia, ka arahina e Te Rauparaha ana toa ki te rohe o Whakatū, o Te Wairau, kia riro mai ai taua rohe i ngā iwi o Kāwhia, o Taranaki. I te toanga o Te Rauparaha, ka wāwāhia te rohe, ka whakaratoa ngā whenua ki a Ngāti Toarangatira, Ngāti Koata, Ngāti Rārua, Ngāti Tama, Ngāti Awa e mura ai te kā o ō rātou ahi ki te rohe. Ka haere ngā mahi tauhokohoko me ngā teihana patu tohorā, inarā tokomaha tonu ngā Māori e mahi ana i aua teihana hei kāmura, hei kaipatu tohorā hoki. Kāore i roa ka tau mai anō ētahi atu Pākehā; ko ēnei tāngata i haere mai ki te whakatū i te pokapū tuarua o te Kamupene o Niu Tīreni.

Land loss

Te whakanoho me te whakatau

I te tau 1839, i mahi a Kānara William Wakefield i te taha o ngā iwi toa ki te whakatū nōhanga mō te Kamupene o Niu Tīreni ki Te Whanganui-a-Tara, ki Whakatū. Nā ngā hoko whenua āhua rūkahu nei (kua whakaaetia ināianei he rūkahu), ka riro i te kamupene ngā whenua 1.2 miriona heketea te rahi i ngā taha e rua o te moana o Raukawa. Taro ake ka hainatia te Tiriti o Waitangi ki ngā wāhi e toru i Te Wairau, heoi kāore ngā rangatira o Whakatū i whai wāhi ki te wānanga i te tiriti. Tū tonu ana te pokapū o te Kamupene ki Te Whanganui-a-Tara, ā, ka hipa te rua tau ka tū te pokapū o te Kamupene ki Whakatū, i raro i a Kāpene Arthur Wakefield, te tuakana o William. I whakawhitiwhiti kōrero a Arthur Wakefield me ngā rangatira e whai tika ai te noho ki ngā rohe o Whakatū.

Ngā tauhokohoko

I te tuatahi, he pai ngā pānga i waenganui i ngā tāngata whai me ngā Māori, me te aha, nā ngā Māori i whāngai ki te kai ngā whānau a ngā tāngata whai i te wā e whakawātea ana rātou i ngā whenua hei whakatipu kai mō rātou ake. Hāunga tērā, nō te kore utu a ngā āpiha o te Kamupene o Niu Tīreni me te Karauna i ā rātou ‘hokonga’, me ngā tautohetohenga mō te mana whenua, ngā paenga whenua, ka tipu te raruraru.

He kaipuke ō te Māori i kawe i ngā hua a ngā Māori, a ngā Pākehā hoki o Whakatū, o Te Wairau, ki ngā wāhi hoko. Nā ngā mahinga kai e 400 heketea a te Māori, e hia rau tana rīwai, wīti ka hua hei hoko ki Whakatū, ki ngā teihana patu tohora, ki Te Whanga-nui-a-Tara, ki kō atu hoki.

Te riri ki Te Wairau

Nā te mahere a te Kamupene o Niu Tīreni mō Whakatū i whakatakoto, kia wāwāhia ngā whenua kia 1,100 ngā rohenga, kia 201 eka ki ia rohenga, inarā, me ‘whenua parahua’ aua whenua. Hui katoa, e 221,000 eka (e 89,433 heketea) te whenua nei ka mutu, ko te whakatekau noa iho o aua whenua ka wehea hei ‘Rāhui Whakatekau mō ngā Tāngata Whenua’.

Nō te tau 1843, nā te iti o ngā whenua parahua hei whakarato, ka tonoa ngā kairūri a te kamupene ki ngā mānia ki Te Wairau, ahakoa te mea kāore anō ēnei whenua kia hokona. Ka matika a Te Rauparaha me ētahi atu rangatira o Ngāti Toa ki te whakahē i taua mahi i te mea, kīhai aua whenua i taka ki raro i ngā ‘hoko’ a te kamupene i te tau 1839.

Ka hipa ngā marama e tautohe ana, e pitihana ana a Ngāti Toa mō te kore hua; i te mutunga i panaia e rātou ngā kairūri, ka tahuna ō rātou whare tīhokahoka. Ki tā Te Rauparaha titiro, nōna ngā whenua i tīkina ake ai ngā rākau hei whakatū i ngā wharau rā. Ko te whakautu a Arthur Wakefield rāua ko te Kaiwhakawā Pirihimana a Henry Thompson, ko te whakaara i te kura takahi puni Pākehā kia whakamātau ki te mauhere i ngā rangatira ki Te Wairau. I te 17 o ngā rā o Hune, ka pakaru mai te riri, ka hinga ngā Pākehā e 22 me ngā Māori e whā.

He kino ake te hua o tēnei riri. Atu i tēnei wā, ka pōuri te noho a te Māori me te Pākehā.

Te rironga whenua

Nō te tau 1853, ka murua e Kāwana Hōri Kerei ngā heketea e 371 o ngā Whenua Rāhui o te Māori ki Motueka hei whakatū i te kura o te hāhi Mihinare ki Whakarewa. Nā tēnei mahi, ka riro ngā whenua mōmona o ngā iwi o Whakatū. Ka panaia rātou i ō rātou kāinga, i ō rātou mahinga kai. Nā ngā ‘hoko whenua i Te Wai Pounamu’ a te Kōmihana Whenua a Te Mākarini i ngā tau 1853-56 , tae atu ki te Ture Whenua Rāhui Māori 1856 me āna whakatikatika, i whakatakoto te papa e wehea ai te Māori i ōna whenua mō ngā tau 120 ka whai.

Ka nui te kino ka pā ki ngā iwi Māori i te whakamanatanga o ngā rīhi pūmau (i te tekau tau atu i 1880), te tangohanga o ngā whenua rāhui i raro i Te Ture mō ngā Mahi Nunui, te hoko ā-ture a te Karauna i ngā ‘pānga huakore’ (i te tekau tau atu i 1950), tae rawa atu ki te unuhanga o ngā whenua rāhui a te Māori hei hoatu ki te hunga rīhi (i ngā tekau tau o 1960, o 1970).

Nā te Karauna ēnei mahi i whakahau, i a ia ka tohu kaitiaki mō ngā whenua rāhui; nā te mahi nei i ngoikore ai te mana o ngā Māori nō rātou aua whenua. Ka taka ki te tekau tau atu i 1970 kua toe mai ki ngā Māori o Whakatū ko te 3000 eka anake o te 20,000 eka ( 1200 heketea o ngā heketea e 8000) i oatitia mō rātou i ngā hokohoko whenua o te tekau tau atu i 1840. Ko ngā putanga kino o tēnei mahi ki ngā iwi Māori o te rohe, ko te paheketanga o te hauora, ko te kore puta i roto i te mātauranga, ko te marara o te taupori.

Modern revival

Ahakoa te mea kua hipa te 160 tau e noho ana te Pākehā ki te rohe, ahakoa ngā tūkinotanga a te kāwanatanga, kei te ora tonu ngā iwi o Whakatū, o Te Wairau. I ēnei rā, kei te whai wāhi nui ngā iwi e waru ki ngā kaupapa ōhanga ki te rohe.

Nō te tau 1977 ka whakatūria te Kaporeihana o Whakatū. I huia katoahia ngā toenga o ngā whenua i rāhuitia ki te Māori o te tāone o Whakatū, o Motueka me ētahi whenua i Te Taitapu, kātahi ka whakawhitia ki raro i te Kaporeihana. Ko te uara o ngā whenua i whakahokia kei te 11 miriona tāra e haere ana. Tata ki te katoa o ngā taitara mō ngā whenua rāhui nei i te herea ki ngā rīhi mutunga kore, utunga paku.

Kua 26 ngā tau e whakahaere ana te Kaporeihana o Whakatū i ngā whenua hei painga mō ngā kaipupuri hea. I roto i taua wā, kua piki tōna uara ki te $140 miriona. Kua whānui āna kaupapa ki te hoko whenua, te whakaroherohe whenua, te whakatipu hua rākau, ngā mahi rākau paina, te mahi wāina, te hī ika, te ahumoana – me kī, ngā mahi whakatipu, ngā mahi hauhake, ngā mahi hoko rawa ki te ao. Neke atu i te 600 āna kaimahi i te tau 2003. Taea ai te kī, he tohu pai ngā putanga o te Kaporeihana o Whakatū.

Te mānuka kawea

I ngā tau tata kua taha ake, kua whakatū anga whakahaere ngā iwi o Whakatū, o Te Wairau hei pupuri i ngā rawa i ngā whakataunga Tiriti me ngā hokonga, hei whakatakoto tono ōkawa ki te kāwanatanga ā-rohe, ā-motu hoki, hei whakaū i tōna tū hei māngai mō te iwi i ngā momo huihui katoa.

I tēnei wā kei te āhei ngā uri o ngā iwi ki ngā karahipi mātauranga, ā, ki te mate he tangata, ka āhei hoki rātou ki ngā āwhina mō te taha ki ngā utu o te tangihanga. Kua taea e ngā iwi o Whakatū ō rātou marae, urupā, kōhanga reo, pokapū hauora, kaupapa akoako te tautoko, tae rawa ki ngā kaupapa e pā ana ki te hapori whānui tonu.

Kurahaupō tribes of Te Tau Ihu

Ko Ngāti Kuia rātou ko Rangitāne o Wairau, ko Ngāti Apa ki te Rā Tō ngā iwi o Te Tau Ihu i heke mai i te waka a Kurahaupō. Nā rātou i homai ēnei kōrero.

Facts and figures

Ngā tuakiritanga ā-iwi

I ngā tatauranga o Aotearoa mai i te tau 1991 ka pātaihia ngā tāngata Māori nō tēhea iwi rātou.

Kei raro ko ngā nama e whakaatu ana tokohia ngā tāngata nō ngā iwi o Te Tau Ihu (e whai pānga ana rānei ki ētahi atu iwi hoki). Kei raro anō whakaatuhia ai ngā iwi o ngā rohe nunui i te tatauranga o te tau 2013.