Kōrero: Ngā hāhi

Whārangi 1. Te Hāhi Mihinare

Ngā whakaahua me ngā rauemi katoa o tēnei kōrero

Te kawe i te Rongopai

Ka hua te Hāhi Mihinare i te tau 1814 i te tō mai o Ruatara i a Samuel Marsden me te Tira Hāhi Mihinare ki Oihi i Pāwhairangi. Whai muri i tērā, nā ngā tohunga Māori tonu i kawe nui i te Rongopai, pērā i a Piripi Taumata-a-kura o Ngāti Porou me Īhaia Te Ahu o Te Arawa. No te tau 1853 e 440 te rahi o ngā kaiwhakau Māori e mahi tahi ana me ngā 23 mihinare Pākehā puta noa i te motu.

Ngā Hīnota o Waiapu

Ko ngā Hīnota tuatahi e whā o te Pīhopatanga o Waiapu ki te Tai Rāwhiti i ngā tau 1861 ki 1865 he reo Māori katoa, ka mutu he Māori te rahinga o te minenga. Nāwai ka whai mana ētahi o tēnei minenga ki ngā tōrangapū o te rohe, tae atu ki te toa horopū tauā o Ngāti Porou i a Rāpata Wahawaha rātou ko te mema pāremata mō te Tai Rāwhiti i a Wī Pere, ko Anaru Mātete hoki, tērā i tahuri ki te whakapono Pai Mārire me te mau pū mō Te Kooti.

Te waihanga i te Hāhi

Ka roa ngā tau ka whakaae a George Augustus Selwyn, te pihopa tuatahi o Aotearoa kia whakawāhia te Māori hei minita ki roto i te hāhi. Heoi nō te tau 1853 ka whakatūhia ko Rota Waitoa hei rīkona Māori, ā, nō te tau 1860 ka whakawahia ia hei minita. Kāore i whai wāhi te Māori i roto i te whakaturenga hāhi o te tau 1857, arā, te pūtake mai o ngā Pīhopatanga, , hāunga tonu rā ngā whakamātau ki te tiri i te mana whakahaere i roto i te Hāhi pērā ki ngā hīnota e whā o Waiapu. He reo Māori katoa ngā kauhau

Whai muri i ngā pakanga o Aotearoa ka whakatahangia te Māori ki ngā tūranga iti o te Hāhi, o te motu katoa hoki. He wā taumaha tēnei ki te whai tūranga ki ngā whakahaere o te hāhi whānui. I te tau 1891, ka hinga te tono kia whakauruhia ai ngā whakamoemiti ki te Kīngi Māori ki roto i te Puka Inoi o te Hāhi Mihinare.

Kura Māori

Ko ngā kura karaitiana Māori he wāhanga nō te tāhuhu o te pūnaha mātauranga ā-motu mai rānō. I whai kura te katoa o ngā hāhi nui hei whakangungu i ngā kaiārahi mō te hāhi me te iwi Māori hoki. Ko te tauira rongonui ko te Rōpū Rangatahi Māori i puta mai i te kura Mihinare nei, i a Te Aute. Ko ngā kaihautū pēnei i a Āpirana Ngata rāua ko Māui Pōmare ngā tino whetū.

He reanga hōu

Nō te huringa rautau ka tipu ake he reanga rangatira hōu e ārahi ana i te Hāhi Mihinare ki tētahi atu huarahi. Ko Āpirana Ngata tētahi ka āhua mai e te hāhi i tōna wā i Te Aute, tētahi o ngā kura e rua i whakatūhia e te hāhi mō ngā tamatāne Māori. Nā Ngata anō te karanga tuatahi mō tētahi Pīhopa Māori. Heoi anō ngā whakahē a ngā tauiwi o te hāhi tonu, ka whakawāhia ko Frederick Augustus Bennett o Te Arawa hei pīhopa Māori tuatahi o Aotearoa. Nā ngā whakapau kaha a ngā iwi ki te miraka kau whai huruhuru te kaupapa.

Ngā whanaketanga tāone

Whai muri i te Pakanga Tuarua o te Ao ka pā ngā taero maha ki te hāhi i te hekenga nui o Ngāi Māori ki ngā tāone. Ka waihangatia ngā marae tāone pērā i a Tātai Hono Marae ki Tāmaki, i raro i te awe o Kīngi Matutaera Īhaka. I ngā mahi a ngā minita-a-iwi ka noho Māori tonu ai te āhua, ā, ka whakahokia te whakaaro nui ki te iwi.

Hāhi tikanga toru

Nā ngā taukumetanga a te Māori kia whai mana ki roto i te hapori me te hāhi whānui ka whakaūngia te kaupapa ture hōu i te tau 1992, arā, Te Pouhere. Koinei te tīmatanga o ngā Tikanga e toru mō te hunga Pākehā mai, Māori mai, me ngā iwi o Te Moananui-a-Kiwa. Nō raro mai i tēnei tikanga ka riro ki te Māori te mana ki roto i te hāhi kia whakatū Pīhopa me te kawe i te hāhi ki tāna i pai ai, tae atu ki te mahi tahi ā-rohe. Ka ako ngā minita katoa o te hāhi ki te reo Māori. I ngā tatauranga i te tau 2006, 13 ōrau o te Hāhi Mihinare he Māori.

Me pēnei te tohu i te whārangi:

Hirini Kaa, 'Ngā hāhi - Te Hāhi Mihinare', Te Ara - the Encyclopedia of New Zealand, http://www.TeAra.govt.nz/mi/nga-hahi/page-1 (accessed 20 April 2024)

He kōrero nā Hirini Kaa, i tāngia i te 5 May 2011, updated 1 Mar 2017