Kōrero: Ngā pakanga o Aotearoa

Whārangi 5. Te tīmatanga o te pakanga ki Waikato

Ngā whakaahua me ngā rauemi katoa o tēnei kōrero

Kei te whakahouhia e mātou te whārangi reo Māori nei

Te whītiki i te hope

Ko Waikato te kāinga o te kīngi Māori. Nō te tau 1858 ka whakawahia a Pōtatau Te Wherowhero hei kīngi tuatahi. I te tau 1860 ka eke a Tāwhiao ki te tūranga kīngi. He maha ngā pononga a te kīngi i whai wāhi ki te pakanga i Taranaki. I rikarika katoa te kāwanatanga ki te whakawhiu i a rātou, ahakoa te rongomau ki Taranaki. Engari tē taea te whakangata i te kaiā whenua o te Pākehā.

I te tau 1861 ka whakakapia a Browne ki a Kāwana Hōri Kerei. Nō te 1 o Hānuere 1862 ka tīmata te hanga o te Huarahi-nui-ki-te-tonga, ka tīmata mai i Drury. Ko tōna kaupapa he hari i ngā kai me ngā hōia ki te pakanga. I te 9 o Hūrae 1863 ka puta te whakahau a Kerei kia hauraro ngā iwi o Waikato ki raro ki te maru o te Kuini. E rua rā i muri mai ka puta tana whakahau tuarua, arā, ko rātou ka kawe ā-riri ki te Karauna ka murua ō rātou whenua.

Te pāhuatanga

Nō te 12 o Hōngongi ka takahia e te ope taua Pākehā te aukati i te awa o Mangatāwhiri. Ko tā rātou kaingārahu ko Rūtene Tianara Duncan Cameron. Ko te awa o Mangatāwhiri hoki te tohu i wehe ai ngā whenua i raro i te mana o te kāwanatanga; me ērā whenua i raro i te mana o te Kīngitanga. Kātahi ka tū te ope Pākehā ki raro i te pae hiwi o Koheroa ki te mātaki kei hea te hoariri. Nō te 17 o Hūrae ka whakaeke ngā hōia i tētahi pahi Māori i runga i tētahi karahiwi, ā, ka kōkiritia ki te pēneti, i maunu ai ngā Māori i te pae o te riri. 30 ngā Māori i patua i tēnei tukinga. Ko te rangatira nei ko Te Huirama tētahi.

Te Pā o Meremere

Nā ngā kōkiri ki ngā tahataha ka pōturi te whanake o te taua Pākehā. Ka whakamātau anō a Cameron ki te whakawātea i te awa hei huarahi hari i ngā kawenga, engari ka tāorohia e ngā Māori a Camerontown. Ko te tononga tērā o ngā ope toro kia tae ki te awa me te pupuri i ngā kawenga a nga Pākehā, mā te tuku manuao mai. Ka tauī a Waikato ki te pā o Meremere, ki runga ake i te awa o Waikato. Inā noa ake te pakari o tēnei pā, ā, hei aukati tōna pakari i te ahunga whakamua o Cameron.

I te 12 o Ākuhata 1863 ka pūhia a Meremere e te waka hūrepo o Avon, ā, ka whakahipa atu ki te mātai i te whenua. Whai muri ka rokohanga mai ko te Pioneer, ā, ka tuku kariri te waka nei me ngā toa raiwhara e huna ana. Nō te 31 o Oketopa i te tau 1863, e 600 ngā hōia mai i ngā retimana 40 me 65 ka tōia mā runga pāti hei whakahipa i te pā. Ahakoa tētahi kōkiri mai i te pā, e 8 kiromita tā rātou whakahipanga i te pā kātahi anō ka paea. Tā te mea kua noho tēnei wehenga o ngā Peretānia ki ō rātou tuarā ināianei, ka whakarērea a Meremere e Waikato.

Me pēnei te tohu i te whārangi:

Danny Keenan, 'Ngā pakanga o Aotearoa - Te tīmatanga o te pakanga ki Waikato', Te Ara - the Encyclopedia of New Zealand, http://www.TeAra.govt.nz/mi/nga-pakanga-o-aotearoa/page-5 (accessed 30 March 2024)

He kōrero nā Danny Keenan, i tāngia i te 20 Jun 2012, reviewed & revised 29 Nov 2022