Kōrero: Kūmara

I mua i te taenga o te Pākehā ki Aotearoa, me uaua ka taea te nui o te warowaihā, te carbohydrate ki te reo Pākehā. Ki te Māori, ko te kūmara te kura mai Hawaiki. Ahakoa te roa o te wā ki mua, kei te kitea tonutia ngā māra me ngā rua kūmara a te tangata Māori onamata.

He kōrero nā Peter Adds
Te āhua nui: Taputini kūmara

He korero whakarapopoto

Ngā whakaahua me ngā rauemi katoa o tēnei kōrero

Te taenga mai o te kūmara

Nā ngā tīpuna o te iwi Māori te kūmara i kawe ki Aotearoa i te takiwā o te rau tau 1200.

Ko te whakapae, nā aua tīpuna anō te kūmara i tiki ake i te tonga o Amerika, kawe mai ai ki Te Moananui-a-Kiwa.

Te kūmara i Aotearoa

He makariri ake a Aotearoa i ērā o ngā moutere i Te Moananui-a-Kiwa. Kīhai te kūmara e tipu i te hōtoke – kia mahana haere ngā rā kātahi ka ono. He makariri rawa ētahi wāhi mō te kūmara.

Arā atu anō ngā momo tipu i mauria mai i Hawaiki; kīhai i tipu ki konei nā te mātao o te whenua. Koinā te take nui atu ai te wāhi ki te kūmara.

Nō te raki o Amerika kē ngā kūmara o nāianei e hokona ana i ngā toa, kāore i pērā i ngā kūmara a te Māori onamata.

Te whakatipu kūmara ki Aotearoa

He nui ngā māra a te Māori, ka takoto ki ngā wāhi aupaki ka whitingia e te rā. Ka whakatō te tipu kūmara ki te one ahuahu. Ka pokepokea te oneone ki te kirikiri kia pai ai te rere atu o te wai. Ka whakatūhia ngā taiapa hei whakaruru i te hau, hei kati atu hoki i ngā manu pērā i te pūkeko. He wā ka kainga ngā tipu e ngā anuhe. Koinei te take ka whakamōkai he karoro hei kai i ngā anuhe.

Nāwai, ka uaua haere te rapu whenua pai mō te whakatipu kūmara.

Te rokiroki kai

Ko Maehe te wā o te tau hauhake i te kūmara. Ka waiho ngā kūmara ki ngā rua puta noa i te hōtoke. Ko ngā kūmara kāore i kainga, ka whakatōhia ā te aroaromahana ka whai.

Te tunu i te kūmara

Ka tao te kūmara ki te hāngī, ka kōhuatia rānei, ka koromamaotia rānei. Ka whakamaroke ngā kōpura iti i te rā.

Te taha atua

Ko Rongomātāne te atua o te kūmara. I te wā o te whakatō ka takina ngā karakia. Hei ētahi wā ka patua he amonga - pērā i te manu. Kātahi ka whakatapua e te tohunga te māra, kia ora ai te tipu, tae rawa atu ki te wā o te hauhake.

Ka whakanōhia he mauri hei tiaki i te māra.

Me pēnei te tohu i te whārangi:

Peter Adds, 'Kūmara', Te Ara - the Encyclopedia of New Zealand, http://www.TeAra.govt.nz/mi/kumara (accessed 29 March 2024)

He kōrero nā Peter Adds, i tāngia i te 24 o Noema 2008