Dictionary of New Zealand Bography logo

Kōrero: Anderson, Andrew

Whārangi 1: Haurongo

Anderson, Andrew

1895–1958

Nō Ngāti Kura; he kāpene waka rere

I tuhia tēnei haurongo e Morvin T. Simon, ā, i tāngia tuatahitia ki Ngā Tāngata Taumata Rau i te 2000. He mea whakamāori nā Ngā Tangata Taumata Rau.

Nō te 17 o Oketopa o te tau 1895 i whānau ai a Ānaru (Andrew) Anderson ki Pipiriki i te awa o Whanganui; inarā, ko te īngoa karanga o te katoa i a ia ko Andy. Hei tama ia mā Andrew Joseph Thomas Anderson rāua ko tana wahine, ko Tarakura (Te Rākura) Niu, o te iwi ā-rohe, o Ngāti Kura (Ngāti Kurawhatiia rānei). I kuraina tana pāpā ki ngā mahi a te kaitā i Ōtepoti (Dunedin), ā, nō te takiwā o te tekau tau atu i 1880, i riro mai i a ia te kirimana ki te hari mēra atu mā runga waka i te awa o Whanganui. Nō te tau 1892 i noho a ia hei kaimahi kāraho mai i runga i ngā tima awa o te kamupene a A. Hatrick. I te whānautanga o Ānaru kua kaumoana kāpene kē nei tōna pāpā, noho kaiārahi waka atu i Whanganui ki Pipiriki. Kotahi marama noa mai i te rā whānau tuarua o Ānaru i te tau 1897, i mate aituā ai tana pāpā i te hoe waka nei i te tāheke i Mangaio i te awa o Whanganui.

I kuraina a Ānaru i te kura Māori o Pipiriki me te kura hoki i Whanganui. Mai i te tīmatanga o te kōanga tae noa ki te tau o te ngahuru he āwhina nei tāna me ērā atu hoki o te kāinga ki te mahi i ngā kai o tā rātou pāmu i Te Ao Mārama, e toru māero pea te tawhiti atu i Pipiriki e piki atu rā i te awa. Ia rā, ia rā tonu o ēnei marama, mā runga waka hoe kē a Ānaru haere atu ai ki te kura i Pipiriki. Tupu noa te tau kē nei o Ānaru ki te kōrero i te reo Māori me te reo Pākehā. Nō te takiwā pea o te tau 1910 i tīmata ai tana mahi mau-ā-ringa kāraho i ngā tima. Kāore i roa te kitenga o Alexander Hatrick, te rangatira o ngā tima, i te pai o Ānaru ki te mahi. Ko tētahi o ngā mōhiotanga i mau nei i a Ānaru ko tana mōhio ki ngā āhua me ngā rerekētanga o ia waka, me te kaha o aua waka ki te mau utanga, mau kararehe hoki. Tāpiri atu ki tēnei, ko tana tino mōhio anō hoki ki te āta whakatau me te whakamāhaki i ngā kararehe e kawea atu rā e te waka tere.

Nō te 26 o Oketopa o te tau 1915 i haina ai a Ānaru mō te Ope Taua o Aotearoa (New Zealand Expeditionary Force), ā, nō muri i aropiri atu ia ki te Taua Māori tuatoru, he hōia noa nei tōna tūnga. Nō muri i whawhai ake ia i Īhipa i roto i te Rōpū Paionia o Niu Tīreni (New Zealand Pioneer Battalion), me Parani hoki i ngā tau atu i 1916 ki 1919. I te marama o Hepetema o te tau 1916 e pakanga ana ia ka taotū, ā, ruarua nei ngā marama i pau i a ia e whakaora ake ana. Nō te 17 o Tīhema o te tau 1918 i whakawhiwhia a ia ki te Mētara mō te Toa (Military Medal) mō tōna toa i te kauhanga riri. Nō te marama o Mei o te tau 1919 i hoki mai ia ki Aotearoa, ā, i te whakawāteatanga mai i a ia i te marama o Hune ka hoki anō ia ki te mahi mā Hatrick. Pau noa ngā rā o Ānaru e mahi haere tonu ana i te awa o Whanganui.

Nō te 9 o Hūrae o te tau 1919, i Whanganui, i moe a Ānaru i a Ema (Emma) Whitianga Rātana o Ngāti Tuera me Ngāti Pare. I te kāinga o te māmā o Ānaru rāua e noho ana i te tuatahi, i kō atu i te wāpu i Pipiriki e piki atu rā i te awa, ā, nā te teitei nei hoki o ngā pou tūāpapa o te whare, i karangatia ai taua kāinga rā ko te ‘whare poukoki’; nō muri i nuku atu ai rāua ki te ‘whare māhanga’, he whare nō te kamupene, ā, nō te tau 1937 pea, i tau ai tā rāua noho i te whare o Rēone Te Maungaroa i Pipiriki. Riro ana ko Ema te kaitunu i ngā kai i te Whare o Pipiriki, te hōtēra tūruhi nei o Hatrick. Kore rawa ngā tokorua nei i whiwhi tamariki, ēngari nō te tau 1923 i riro whāngai mai i a rāua a Haehaeora, te tamaiti tuawhitu a Kura rāua ko Taare (Charlie) Pōtaka, ko Sally anō hoki tōna īngoa.

Ahakoa kāore a Ānaru i whiwhi i tana tiwhikete kāpene, ēngari ko ia te tangata kaha mōhio rawa atu o te awa o Whanganui, inarā, ki te takiwā o waengarahi tonu e haere atu rā i Rētāruke ki Pipiriki. He tangata pūkenga a Ānaru ki te whakatere waka; mōhio katoa ana ia kei hea ake ngā wāhi toka me ngā wāhi taitā; i mōhio anō hoki ia nā te aha i whakakarekare te wai, ā, ka rongo tonu nei ia i te patupatu mai o te awa ahakoa huri pēhea. Ko tētahi mea rongonui āna ko tana toa ki te whakatere i tana waka i te pō, ā, hei ārahi i a ia whai kē ai ia i ngā ripa o ngā puke e tāpua mai ana i te rangi. Ahakoa tana tino mōhio ki te awa, ruarua nei ana aituātanga. Ko te mea tino kino kē nei ko tērā i a ia e kāpene mai ana i te waka rā, i te Ōhura , atu i Ramanui ki Pipiriki i te 6 o Mei o te tau 1940; e 214 ngā kararehe e mauria atu ana. I a ia e heke mai ana i te tāheke kāroaroa nei o Ngāporo, ka tīmata te honga o te waka ki katea. Whakahauhautia ana e Ānaru ngā kaumoana ki te whakaōrite i te tū o ngā kararehe, ēngari he neke nō ngā kararehe ki te taha matau o te kāraho o te kei o te waka, ka hē kē atu te tītaha o te tima. E whakamātautau ana a Ānaru ki te whakakukū atu i te waka ki tētahi whaiawa kirikiri, ēngari nā te whai atu o ngā hipi i ngā kau, i tahuri ai te waka. He tangata kaha tonu nei a Ānaru ki te kauhoe, ā, tae mai ana rāua ko tana irāmutu – ko Ānaru (Andy) anō hoki tōna īngoa – ki rahaki e mau ake ana ki te waero o tētahi o ngā kau. Toromi ana te kaipūkaha me ngā kaimahi kāraho tokorua nei.

Ko Ānaru Anderson tētahi o ngā kāpene whakamutunga e whakamahi waka mai ana i te awa o Whanganui. Nā te pai haere mai o te āhua o te mahi a ngā waka rere huarahi me te itiiti haere hoki o te hunga tūruhi, i heke ai te nui o ngā tima kahupapa, e tino kaha ana te whakamahia. Ka taka mai nei ki te tau 1958 ko Ānaru anake te kāpene o te kotahi noa e mau haere tonu ana te mahi i te awa.

He tino tohunga anō hoki a Ānaru ki ngā tikanga ngahere me te āhua o te whakamahi i ngā tipu māori, he tuku atu tana mahi i ngā kōrero ki ngā tamariki a tōna iwi. He kaiwhakangau pūkenga kē nei ia, ā, he rawe nōna ki te mau pū, i karangatia ai a ia e ētahi o ōna hoa ko te ‘karu patu’. Matangareka anō hoki a ia ki te mahi ika, ki te whakanohonoho nei i ana pā tuna, hei tuku ika, tuna atu hoki māna mā ngā tāngata o te awa. Nō te ahiahi o te 16 o Ākuhata o te tau 1958, i pore atu a Ānaru ki te wai i a ia e heke atu ana i te huarahi ki te whakawātea ake i tana pā tuna. Kātahi te ara paritū, pōharuharu, kōpekapeka ko tēnei, torotika tonu te heke atu mā te pohonga harapaki nei ki te awa i raro atu. He kore nōna i hāparangi i a ia e taka rā, i whakaarohia ai nā te tūtuki pea i rehu ai ia. Riro ana nā tana hoa rātou mā o Pipiriki i whakaaraara, ēngari i te rapunga atu kore ana i kitea; ahakoa tonu, kotahi marama i muri mai i kitea tana tinana e mau mai ana i raro i te poro rākau. Kāti rā riro atu ana ia i te awa i matea nuitia e ia. He mea tāpuke ia ki Pipiriki, ā, mahue mai ana ko tana wahine me tana tamāhine whāngai.

He toa nōna ki te kāpene waka, he mōhio ki te awa, i tangata pūrākau ai ia ki ngā tūruhi me te hunga e noho ana i te taha o te awa. Riro ana ko te ngaronga atu o Ānaru, te tohu anō o te mate whakamutunga atu o te wā nei. Ruarua noa nei ngā marama i muri mai i tōna hinganga, i whakamutua ai te ratonga rere o ngā waka i te awa o Whanganui.

Me pēnei te tohu i te whārangi:

Morvin T. Simon. 'Anderson, Andrew', Dictionary of New Zealand Biography, first published in 2000. Te Ara - the Encyclopedia of New Zealand, https://teara.govt.nz/mi/biographies/5a12/anderson-andrew (accessed 29 March 2024)