Skip to main content
Logo: Te Ara - The Online Encyclopedia of New Zealand. Print all pages now.

Yates, Ngāwini

by David A. Armstrong

Biography

Ko tā Ngāwini rāua ko Samuel Te Ieti (Yates), he whakahaere i tētahi pāmu nui me tētahi toa i te hiku o Te Ika-a-Māui i ngā tau whakamutunga o te rau tau mai i 1800 ki 1899. I whānau a Samuel Yates ki Rānana (London), i Ingarangi i te tau 1829 pea; he tama ia nā Saul Yates, he rōia, rāua ko tana wahine, ko Sarah Isaacs. Nā te matua o tana pāpā, nā Benjamin Eliakim Yates i whakapākehā tō rātou īngoa whānau, mai i a Goetz ki a Yates; ko ia hoki te kaiwhakaū me te minita tuatahi o te whakaminenga Hūrae o Riwapūru (Liverpool). He mea tuku a Samuel ki Riwapūru kura ai. Taro ake ka kuraina a ia ki Pārihi (Paris), ā, i reira ka matatau a ia ki te kōrero Wīwī. E ai ki tētahi kōrero, i whakamōhiotia ia ki te arikinui o te emepaea, ki a Louis Napoleon.

Ko te mea i whakaarotia noatia, ka whai hoki a Samuel i te mahi a tōna pāpā, arā, te mahi rōia. Heoti, nō te tau 1852 ka haere ia i te taha o tana pāpā ki te noho tahi me ērā o ōna whanaunga i Aotearoa, ā, kāore i oti i a ia ana akoranga hei rōia. He poto noa iho tana noho i Ākarana (Auckland), kātahi ka haere ki Mangonui, i Te Tai Tokerau, ki reira whakatuwhera toa ai, he maha ngā momo taonga e hokona ana. Nō te tau 1862, 1863 kē rānei, ka haere ia ki Pārengarenga ki te hiku rawa o te ika, he whakaaro nōna ki te whakatuwhera i tētahi toa anō ki reira mō tētahi wā whakamātau ai, e ono marama te roa. Nō te taenga atu i noho tonu ia ki reira ā mate noa.

Ka moe a Samuel Yates i a Ngāwini Ani (Annie) Murray i Mangonui i te 16 o Tīhema 1880. Nō te tau 1852, nō te 1853 kē rānei, a Ngāwini i whānau ai ki Pukepoto, e tata ana ki Kaitāia. He tangata hanga kaipuke tōna pāpā a John Murray, arā anō tētahi o ōna īngoa ko John Boradale, he Pākehā kua roa kē e noho ana i Pukepoto. He uri tōna whaea a Kateraina Te Kone nō Tarutaru, te tupuna o Te Rarawa. Ko te kuia tuarua o Ngāwini, ko Ruakuru, he tuahine nō te rangatira o Te Rarawa, nō Poroa. He toronga anō o Ngāwini ki a Te Aupōuri. Ko ia te mātāmua o ngā tamariki 15 o tō rātou whānau. Hui katoa ngā poraka whenua nui o Samuel rāua ko Ngāwini Te Ieti, e tata ana ki te 150,000 eka te rahi, e rere atu ana i Te Kao ki Murimotu (North Cape) tae rawa atu ki Te Rēinga, kātahi ka whati atu ki te tai hauāuru. He mea hoko, he mea rīhi rānei e rāua aua whenua. I hangaia e rāua he kāinga tupu, 11 ngā rūma, ka whakaīngoatia ko Te Paki, me tētahi wāhi nui hokohoko taonga nei i Pāua, kei te takutai moana whaka-te-tonga o te whanga o Pārengarenga. Kitea tonutia ai i ētahi wā te mahi a te pīkao e taka haere ana i te papa whenua o te kāinga tupu.

I a Te Ieti i tae tuatahi atu ki Pārengarenga i te tīmatanga o te tekau tau atu i te tau 1860, e kapi katoa ana te nuinga o te whenua i te tākaka me te taekai. I roto i ngā tau, ka paratia e Samuel rāua ko Ngāwini te whenua kia tupu ai te karaihe; kāre i roa, ka tukua he hipi, he hōiho me ngā kau 2,000 te nui ki reira taka ai. Nā ngā tāngata keri kāpia, he Māori ētahi, he Pākehā ētahi, 350 te tokomaha, i keri ō rāua whenua, ā, he rahi tonu te kāpia i hokohokona mai i tā rāua toa. I ngā tau tōmua, he mea whiu ā rāua kararehe ki Ākarana, mā tuawhenua tonu haere atu ai. Nō muri nei, ka haria te kāpia me ngā kararehe ki te wāpu roa e rere atu ana i ngā rao repo, mā runga i te Glenelg. Kāre i roa, kua tū a Te Ieti hei tangata tino whai awe ki roto ki Pārengarenga, tapaina ana a ia ki te īngoa, te 'Kīngi o Muriwhenua' (King of the Far North). Mai i te tau 1873, ka tū ia hei kaiwhakawā manaiti.

Tērā e haere ana te kōrero, nā te whanaungatanga o tana wahine ki ngā iwi, i whiwhi ai a Te Ieti kia pērā rawa te nui o te whenua. Arā anō tētahi kōrero, nā te waiho i ngā nama a ngā Māori keri kāpia kia piki haere i te toa i Pārengarenga i ngā wā e heke ana ngā utu mō te kāpia, ka māmā tana mahi ki te akiaki i a rātou kia hokona atu ō rātau whenua, kia rīhitia rānei. Ahakoa anō rā, i whakaarotia nuitia a ia e te Māori. Me kī i te wā i a Samuel rāua ko Ngāwini e ora tonu ana ka ū tonu te noho a ngā Māori i runga i te whenua, i reira whakamahia ai ki te kuti hipi me te whiuwhiu kararehe.

Mai i te tīmatanga, he manahau te whāwhā a Ngāwini i ngā whakahaere o te teihana, ā, ahakoa ngā mahi i whai wāhi tonu a ia ki te whakatupu i ana tamariki tokowaru me te tirotiro i te whakaakoranga i a rātou. He wahine i mōhio ki te eke hōiho, ā, i ētahi wā ka haere tonu a ia ki te whakakao haere mai i ngā kau me ngā hipi. Ka koroua haere a Te Ieti, ka tino tīmata te mau a Ngāwini i ngā mahi. Nō ngā tau tōmuri o te tekau tau atu i te 1890, ka tīmata te heke haere o te ora o Te Ieti. Nō te Hepetema o te tau 1900, kua mōhio kua tata kē a ia te mate, ka wehe atu ia ki Ākarana mō tana hemonga, kia tāpukea ki te urupā o ngā Hūrae i Karangahape. E wehe mai ana te kaipuke a te Paeroa i te whanga o Pārengarenga i te 14 o Hepetema, ka mate ia. Nō te matenga, ka mahue iho a Ngāwini me ā rāua tamariki, tokorima ngā mea wāhine, tokotoru ngā mea tāne. I pūmau a Ngāwini ki te whakarite i te ōhākī whakamutunga a Te Ieti.

Ka mutu, ka riro nā tana kotahi te teihana me te toa i whakahaere; ko ia tonu i te tuhituhi i ana mauhanga, i ana kaute rānei, tae atu ki te whakahaere i te mahi hokohoko kāpia i te takiwā kāinga. Nā runga i ana whakahaere, ka whakatupuria e te teihana he momo ōkiha, arā, ko te 'lineback'. He wahine māia, he wahine atawhai, he wahine mōhio, tōtika hoki a Ngāwini ki ngā mahi umanga. I mate a Ngāwini Te Ieti i Pārengarenga i te 29 o Hūrae i te tau 1910. Kei runga i tōna kōhatu whakamahara, he kupu e kī ana ko ia te wahine i arohaina ngātahitia e te Pākehā rāua ko te Māori.


He whakaaturanga anō

Rārangi pukapuka

    The cyclopedia of New Zealand. Vol. 2. Christchurch, 1902

    Keene, F. M. To the northward. Whangarei, 1977

    Keene, F. M. Under Northland skies. Whangarei, 1984


Me pēnei te tohu i te whārangi:

David A. Armstrong. 'Yates, Ngāwini', Dictionary of New Zealand Biography, first published in 1996. Te Ara - the Encyclopedia of New Zealand, https://teara.govt.nz/mi/biographies/3y1/yates-ngawini (accessed 27 April 2024)