Dictionary of New Zealand Bography logo

Kōrero: Yates, Ngāwini and Yates, Samuel

Whārangi 1: Haurongo

Ngā whakaahua me ngā rauemi katoa o tēnei kōrero

Yates, Ngāwini

1852/1853?–1910

Nō Te Rarawa, nō Te Aupōuri; he wahine whai mana, he kaiwhiwhi whenua, he wahine ahuwhenua, he kaihokohoko

Yates, Samuel

1829?–1900

He kaihokohoko, he kaiwhiwhi whenua, he kaihautū hapori

I eh tuhia tēnei haurongo e David A. Armstrong, ā, i tāngia tuatahitia ki Ngā Tāngata Taumata Rau i te 1996.

Ko tā Ngāwini rāua ko Samuel Te Ieti (Yates), he whakahaere i tētahi pāmu nui me tētahi toa i te hiku o Te Ika-a-Māui i ngā tau whakamutunga o te rau tau mai i 1800 ki 1899. I whānau a Samuel Yates ki Rānana (London), i Ingarangi i te tau 1829 pea; he tama ia nā Saul Yates, he rōia, rāua ko tana wahine, ko Sarah Isaacs. Nā te matua o tana pāpā, nā Benjamin Eliakim Yates i whakapākehā tō rātou īngoa whānau, mai i a Goetz ki a Yates; ko ia hoki te kaiwhakaū me te minita tuatahi o te whakaminenga Hūrae o Riwapūru (Liverpool). He mea tuku a Samuel ki Riwapūru kura ai. Taro ake ka kuraina a ia ki Pārihi (Paris), ā, i reira ka matatau a ia ki te kōrero Wīwī. E ai ki tētahi kōrero, i whakamōhiotia ia ki te arikinui o te emepaea, ki a Louis Napoleon.

Ko te mea i whakaarotia noatia, ka whai hoki a Samuel i te mahi a tōna pāpā, arā, te mahi rōia. Heoti, nō te tau 1852 ka haere ia i te taha o tana pāpā ki te noho tahi me ērā o ōna whanaunga i Aotearoa, ā, kāore i oti i a ia ana akoranga hei rōia. He poto noa iho tana noho i Ākarana (Auckland), kātahi ka haere ki Mangonui, i Te Tai Tokerau, ki reira whakatuwhera toa ai, he maha ngā momo taonga e hokona ana. Nō te tau 1862, 1863 kē rānei, ka haere ia ki Pārengarenga ki te hiku rawa o te ika, he whakaaro nōna ki te whakatuwhera i tētahi toa anō ki reira mō tētahi wā whakamātau ai, e ono marama te roa. Nō te taenga atu i noho tonu ia ki reira ā mate noa.

Ka moe a Samuel Yates i a Ngāwini Ani (Annie) Murray i Mangonui i te 16 o Tīhema 1880. Nō te tau 1852, nō te 1853 kē rānei, a Ngāwini i whānau ai ki Pukepoto, e tata ana ki Kaitāia. He tangata hanga kaipuke tōna pāpā a John Murray, arā anō tētahi o ōna īngoa ko John Boradale, he Pākehā kua roa kē e noho ana i Pukepoto. He uri tōna whaea a Kateraina Te Kone nō Tarutaru, te tupuna o Te Rarawa. Ko te kuia tuarua o Ngāwini, ko Ruakuru, he tuahine nō te rangatira o Te Rarawa, nō Poroa. He toronga anō o Ngāwini ki a Te Aupōuri. Ko ia te mātāmua o ngā tamariki 15 o tō rātou whānau. Hui katoa ngā poraka whenua nui o Samuel rāua ko Ngāwini Te Ieti, e tata ana ki te 150,000 eka te rahi, e rere atu ana i Te Kao ki Murimotu (North Cape) tae rawa atu ki Te Rēinga, kātahi ka whati atu ki te tai hauāuru. He mea hoko, he mea rīhi rānei e rāua aua whenua. I hangaia e rāua he kāinga tupu, 11 ngā rūma, ka whakaīngoatia ko Te Paki, me tētahi wāhi nui hokohoko taonga nei i Pāua, kei te takutai moana whaka-te-tonga o te whanga o Pārengarenga. Kitea tonutia ai i ētahi wā te mahi a te pīkao e taka haere ana i te papa whenua o te kāinga tupu.

I a Te Ieti i tae tuatahi atu ki Pārengarenga i te tīmatanga o te tekau tau atu i te tau 1860, e kapi katoa ana te nuinga o te whenua i te tākaka me te taekai. I roto i ngā tau, ka paratia e Samuel rāua ko Ngāwini te whenua kia tupu ai te karaihe; kāre i roa, ka tukua he hipi, he hōiho me ngā kau 2,000 te nui ki reira taka ai. Nā ngā tāngata keri kāpia, he Māori ētahi, he Pākehā ētahi, 350 te tokomaha, i keri ō rāua whenua, ā, he rahi tonu te kāpia i hokohokona mai i tā rāua toa. I ngā tau tōmua, he mea whiu ā rāua kararehe ki Ākarana, mā tuawhenua tonu haere atu ai. Nō muri nei, ka haria te kāpia me ngā kararehe ki te wāpu roa e rere atu ana i ngā rao repo, mā runga i te Glenelg. Kāre i roa, kua tū a Te Ieti hei tangata tino whai awe ki roto ki Pārengarenga, tapaina ana a ia ki te īngoa, te 'Kīngi o Muriwhenua' (King of the Far North). Mai i te tau 1873, ka tū ia hei kaiwhakawā manaiti.

Tērā e haere ana te kōrero, nā te whanaungatanga o tana wahine ki ngā iwi, i whiwhi ai a Te Ieti kia pērā rawa te nui o te whenua. Arā anō tētahi kōrero, nā te waiho i ngā nama a ngā Māori keri kāpia kia piki haere i te toa i Pārengarenga i ngā wā e heke ana ngā utu mō te kāpia, ka māmā tana mahi ki te akiaki i a rātou kia hokona atu ō rātau whenua, kia rīhitia rānei. Ahakoa anō rā, i whakaarotia nuitia a ia e te Māori. Me kī i te wā i a Samuel rāua ko Ngāwini e ora tonu ana ka ū tonu te noho a ngā Māori i runga i te whenua, i reira whakamahia ai ki te kuti hipi me te whiuwhiu kararehe.

Mai i te tīmatanga, he manahau te whāwhā a Ngāwini i ngā whakahaere o te teihana, ā, ahakoa ngā mahi i whai wāhi tonu a ia ki te whakatupu i ana tamariki tokowaru me te tirotiro i te whakaakoranga i a rātou. He wahine i mōhio ki te eke hōiho, ā, i ētahi wā ka haere tonu a ia ki te whakakao haere mai i ngā kau me ngā hipi. Ka koroua haere a Te Ieti, ka tino tīmata te mau a Ngāwini i ngā mahi. Nō ngā tau tōmuri o te tekau tau atu i te 1890, ka tīmata te heke haere o te ora o Te Ieti. Nō te Hepetema o te tau 1900, kua mōhio kua tata kē a ia te mate, ka wehe atu ia ki Ākarana mō tana hemonga, kia tāpukea ki te urupā o ngā Hūrae i Karangahape. E wehe mai ana te kaipuke a te Paeroa i te whanga o Pārengarenga i te 14 o Hepetema, ka mate ia. Nō te matenga, ka mahue iho a Ngāwini me ā rāua tamariki, tokorima ngā mea wāhine, tokotoru ngā mea tāne. I pūmau a Ngāwini ki te whakarite i te ōhākī whakamutunga a Te Ieti.

Ka mutu, ka riro nā tana kotahi te teihana me te toa i whakahaere; ko ia tonu i te tuhituhi i ana mauhanga, i ana kaute rānei, tae atu ki te whakahaere i te mahi hokohoko kāpia i te takiwā kāinga. Nā runga i ana whakahaere, ka whakatupuria e te teihana he momo ōkiha, arā, ko te 'lineback'. He wahine māia, he wahine atawhai, he wahine mōhio, tōtika hoki a Ngāwini ki ngā mahi umanga. I mate a Ngāwini Te Ieti i Pārengarenga i te 29 o Hūrae i te tau 1910. Kei runga i tōna kōhatu whakamahara, he kupu e kī ana ko ia te wahine i arohaina ngātahitia e te Pākehā rāua ko te Māori.

Me pēnei te tohu i te whārangi:

David A. Armstrong. 'Yates, Ngāwini and Yates, Samuel', Dictionary of New Zealand Biography, first published in 1996. Te Ara - the Encyclopedia of New Zealand, https://teara.govt.nz/mi/biographies/3y1/yates-ngawini (accessed 29 March 2024)