Whārangi 1: Haurongo
Rongonui, Kahupāke
1868/1869?–1947
Nō Te Wai-o-Hua; he wahine rangatira
I tuhia tēnei haurongo e Te Warena Taua, ā, i tāngia tuatahitia ki Ngā Tāngata Taumata Rau i te 1996. He mea whakamāori nā Ngā Tangata Taumata Rau.
Kāhore i te mōhio tūturutia te tau i whānau mai ai a Kahupāke (Kahupaake) Rongonui i Tāmaki-makau-rau, arā, i te kūititanga o Ākarana (Auckland); ko te āhua nei ko 1868 pea te tau, ko 1869 kē rānei. Ko Hāriata Whareiti me Kahupāke Pōtatau anō ētehi anō o ōna īngoa. Nō Te Akitai hapū o Te Wai-o-Hua a ia, ā, ko tōna matua, ko Te Rongonui Reihana Te Haupātahi Te Aroha, te tino rangatira o te iwi nei. He uri anō tōna whaea a Te Tahuri nō Te Taoū o Ōrākei me Ngāti Tamaoho hapū o Te Wai-o-Hua, i te tonga o Papakura e noho ana. Arā te pā o Te Akitai hapū i Pūkākī, e pātata ana ki Māngere.
I heke mai a Kahupāke i ngā aho tuākana o Ngāti Māhanga me Ngāti Hourua o Waikato, ā, mai i te whanga o Kaipara ki te ngutuawa o Waikato hōrapa ai tōna awe. Ki te taha o tōna pāpā, ko Toea Hōpai Purehina tōna tupuna kuia. He tamāhine te kuia nei nā te ngārahu o Waikato rā, nā Wiremu Nēra Te Awa-i-taia rāua ko Hinu, tana wahine tuatahi. He rangatira nō Te Wai-o-Hua te tāne a Toea, a Te Aroha Reihana Te Haupātahi, ā, ko ia tētehi o ngā mema o te kaunihera a te Kīngi Māori. Nā tana piri ki a Te Whiti-o-Rongomai i tapaina ai te whare kai kei Pūkākī marae ko 'Te Raukura o Tāmaki'. I tapaina ki te raukura taihoa ake nei ka meingia e Te Whiti hei tohu māna i te maungārongo.
Ko Kahupāke te ngārahu ā-iwi matua i te marae o Pūkākī. Nāna i āwhina te manaaki i ngā manuwhiri i tae atu ki ngā tini hui hira ki te whakawhitiwhiti whakaaro mō ngā whenua i murua rā i muri mai i ngā riri i waenganui i te Māori me te Pākehā i roto o Waikato. E tino mōhio ana ia ki te katoa o ngā ngārahu o te kaupapa Kīngitanga, ā, ko ia tonu te mea tuatahi ka haere atu rātou kia kite ina puta ana ētehi raruraru e whai wāhi ana ki ngā iwi o Waikato–Māngere. Kei ngā reta a Te Puea Hērangi ki a Kahupāke ngā kupu e whakahua ana i a ia hei teina ki tērā. Ki a Te Puea, he tohunga a Kahupāke mō ngā take kōrero tūturu e pā ana ki tōna iwi. I taea e ia te tuku tohutohu e pā ana ki ngā take whenua, ā, nāna tonu ētehi o ngā petihana mō ngā pānga whenua me ngā wāhi nehunga tūpāpaku.
Nā runga i tōna hononga ki a Te Taoū i roa ai tana piringa ki Ōrākei. I te hiahiatanga o te Kaunihera Whakahaere o Tāmaki-makau-rau (Auckland City Council) ki te hanga i tētehi tauira moka tāone ki reira i te tau 1913, ka akiakina a Kahupāke rātou ko ētehi atu kia hokona ō rātou pānga whenua i Ōrākei. E mahara ana a ia i te huringa mai o te tau 1923, kua pau katoa kē i a ia te hoko ōna pānga. Tū ana te riri ki te kāwanatanga i te putanga atu o te āpiha hoko whenua Māori, o W. E. Goffe ki te whakawhere i a Kahupāke kia tangohia ake te moni māna mō ōna pānga whenua, kua mutu kē rā te taha ki a ia o aua whenua. Nā Kahupāke anō te whakaaturanga i tētehi kēhi i te Kōti Matua (Supreme Court) i te tau 1938, mō te āhua anō o ētehi whenua e nōhia ana i Ōrākei nō mua kē atu i tukua atu ai e Ngāti Whātua ki te Karauna i te tau 1858. Ko Kahupāke te kaiwhakaatu mō te kaiinoi, heoti ko te mutunga iho, kāore i whakaaetia e te kaiwhakawā te tono. Ka kino kē taua whakataunga nei i te hua o ngā kerēme Māori i Ōrākei, ā, pā iho ana te raru o tēnei ki te āhua o te whakaritenga a te Kōmihana Roera i ngā take whenua o Ōrākei e whakahaeretia ana i taua wā anō.
I te tau 1927, ko te Rōpū Māori o Ākarana (Te Ākarana Māori Association), ngātahi he Māori, he Pākehā i runga, tērā e aro ana ki te kaupapa o te rangahau i te noho ā-iwi Māori. Nāwai rā whakatauria ana e te rōpū nei te mahi ki te whakatū i tētehi tauira pā Māori ki runga o Maungawhau (Mt Eden), tae atu ki ngā whakaatu e pā ana ki te hāngi, me ētehi atu wheako anō hoki. Hei tohu whakamaumaharatanga ki taua rā nei, ka rumakina e rātou he rākau i kō paku mai i tētehi wāhi tapu, ko Te Tūāhu o Huakaiwaka te īngoa, he mea tapa ki te tupuna o Te Wai-o-Hua. I tino tumeke rawa atu taua rōpū nei i te kaha mautohe o Kahupāke me te tokomaha o tōna iwi. Ka whakaritea kia hui tahi rātou ki Māngere. He roa e wānangatia ana te take nei, ēngari, korekore rawa a Kahupāke i whakaae.
Nā te mea, ki te whakaaro o Kahupāke, e takahi ana te kaupapa a te rōpū nei i te mana o ōna kāwai tūpuna me te tapu o taua papanga, kangaia ana e ia te hunga katoa nā rātou taua mahi. Anā anō nā te ahi karaihe, i wera katoa ai te maunga, pau katoa ana i te ahi te rākau i whakatōkia rā. Ka kī te Māori, koia tēnei te whakaaturanga i te mana o Kahupāke, ā, ko te kotahi noa iho tēnei o ngā mana nui noa atu i a ia e mau ana.
Nanā! Kitea ana te ihi o Kahupāke. Ko ia tētehi o te hunga wāhine tokoiti i mana ki te tū ki runga ki ngā marae o Waikato whaikōrero ai. Ko Kahupāke te wahine whakamutunga o Te Wai-o-Hua i tāia ai ki ngā tikanga tuku iho, e te tohunga tā moko rā, e Ānaru Makiwhara (Andrew Maxwell) o Ngāi Tai me Te Wai-o-Hua. Ko te whakapono Pai Mārire tōna Hāhi. He wahine i rongonuitia mō ōna mana whakaora tūroro, matakite hoki, ā, he wahine i kimihia e ngā ngārahu Māori mō āna tohutohu. Nō muri i te hinganga o tōna pāpā i te tau 1939, ka riro ake i a Kahupāke tōna tūranga rangatira, noho ana ko ia hei ūpoko ariki mō Te Wai-o-Hua. I mate tana hoa tāne, a Tautahi Paraihe o Te Wai-o-Hua anō, i mua atu i a ia. He whare ngaro, ēngari, he tokomaha ngā tamariki nā rāua i taurima. Nō te 17 o Hānuere 1947, ka hinga mai a Kahupāke Rongonui i te pā o Pūkākī.