Dictionary of New Zealand Bography logo

Kōrero: Pāhewa, Hākaraia

Whārangi 1: Haurongo

Pāhewa, Hākaraia

1869/1870?–1948

Nō Ngāti Porou; he minita Mihinare

I tuhia tēnei haurongo e Peter J. Lineham, ā, i tāngia tuatahitia ki Ngā Tāngata Taumata Rau i te 1996. He mea whakamāori nā Ngā Tangata Taumata Rau.

Kāre i te tino mōhiotia mehemea ko 1869, ko 1870 kē rānei te tau i puta ai a Hākaraia Pāhewa hai tama mā Matiaha Pāhewa rāua ko tana wahine, ko Hera Marokau i te kokoru o Tokomaru. Nō tērā hapū o Ngāti Porou, nō Te Whānau-a-Ruataupare rāua. Atu i te tau 1863 ki te tau 1906 ko te pāpā o Hākaraia te minita Mihinare o Tokomaru. Mō te roa o te wā i a ia e ora ana, noho tonu ko te ao o te mīhana Mihinare Māori te ao o Pāhewa.

I kuraina a Hākaraia i te Kāreti o Te Aute; ko ōna tuāhine tokorua i kuraina i Hukarere, te kura mō ngā kōtiro Māori (Hukarere Native Girls' School). Atu i te tau 1889, ka haere pērā ia ki te Kāreti o Te Rau Kahikatea (Te Rau Theological College) kia whakangungua hai minita. Nō te 10 o Maehe 1895 a ia ka whakarīkonatia, kātahi ka whakatūria hai minita kaiāwhina ki te Takiwā Māori o Te Kaha, i roto i te pīhopatanga o Waiapu. Kai te ara e whai haere ana i te tātahi i waenganui i Ōpōtiki me te Whanga-o-keno (East Cape) te wāhi nei a Te Kaha. Nō te 20 o Tīhema 1896, ka whakawahia a ia hai pirihi, kātahi ka whakatūria tonutia atu hai minita mō taua takiwā. Ka noho nā ia ki reira minita ai ā tau noa ki te tau 1939. Whā tekau mā whā tau te roa o tana minitatanga, ēngari, i pūmau tonu tana noho ki Te Kaha ā mate noa.

I uru mai ngā kāinga o te taha moana ki te tonga o Wharekahika (Hick's Bay) ki tana pāriha Māori. Ko te nuinga o tōna whakaminenga nō roto o Te Whānau-ā-Apanui me Te Whānau-a-Te Ehutū. I pā atu tētahi paenga o tana pāriha ki te pāriha Pākehā o te takiwā ki Ōpōtiki, ā, i whai te hanga o ōna whare karakia i ō ērā o reira. I raro anō i ngā whakahaere a Pāhewa, nāna i tuitui tahi te mīhana Mihinare me te iwi kāinga. He tino kaha te nui o tōna mana: huri haere ai i tōna takiwā mā runga hōiho me te āta whakarongo ki ngā raruraru me ngā haringa nui o te kāhui o tana pāriha. Hui tahi atu ai te katoa o te wā kāinga ki ngā karakia, ā, kāore i rerekē mai tāna momo minitatanga i te haratau o ngā minita Māori Mihinare. I wawaotia e ia ngā wāriu tuku iho a te Māori me te tino ū ōna ki ngā mātāpono o te whanonga tika me te whanonga hē. Nō te tau 1900, ka hangaia e ia tētahi whare karakia hou ki Te Kaha, me ētahi atu ki Raukōkore, ki Ōmāio, me Wharekahika.

Nō muri i tana nekenga atu ki Te Kaha te wā i moea ai e Pāhewa a Roka Peretō (Bristow), he wāhine nō reira ake. He uri a Roka nō Te Whānau-a-Tūwhakairiora, ā, ko tētahi taha ōna he Pākehā. He hoa wahine punenga, āhuareka hoki, i tino mōhiotia e te hunga wā kāinga he tino tau ki te tunu kai. E 51 tōna pakeke i tōna matenga i te 10 o Āperira 1915. He whare ngaro, ēngari, e hia kē nei ngā tamariki o te wā kāinga nā rāua i atawhai. I rongonuitia tō rāua kāinga mō te pai ki te manaaki manuhiri, ā, i ū tonu taua āhuatanga i muri iho i te matenga o Roka Pāhewa.

Hai tangata ihupuku a Pāhewa ki te mahi māra. He hua whenua, (tēnā rawa ia, ko te kūmara) me te putiputi wētahi o ngā tipu nāna i whakatipu. He tango whakaahua anō tētahi o ana pūmanawa, ā, nā te Auckland Weekly News i tā aua mahi āna. He hira ki ngā kōrero puri mahara ētahi o ana whakaahua, ā, hai tauira noa, ko ērā nāna i tango i te kura o Hukarere i te wā i tū ai te hīnota Mihinare ki reira i te tau 1918. Ko ētahi anō e whakaatu mai ana i ngā tirohanga o te wā kāinga, tae atu ki ngā mahi patu tohorā i Te Kaha. Kawea haeretia ai e ia ana taputapu whakaahua i a ia e āmio ana i tana pāriha, ā, ko ia tonu ki te tā i āna ake pereti whakaahua.

Ahakoa ko tana mahi matua tonu ko te tiaki i te kāhui o tana pāriha, tērā atu wētahi mea e arotia ana e ia i tua atu o te pae o tana pāriha. He tangata i rongonuitia, ā, i paingia e te Pākehā e toro atu ana ki tōna takiwā. I uru kaha atu ia ki ngā mahi a te pīhopatanga o Waiapu me tōna hīnota, ā, i whakaaro nuitia e tēnā, e tēnā o ngā pīhopa o Waiapu i tū a ia i raro i a rātou. Auau tonu te mau o Pāhewa i te kahu o Pīhopa Hāpata Wiremu (Herbert Williams), he mea hoatu rā ki a ia. Ko Pāhewa tonu tētahi o ngā kēnana tuatahi – Māori tuatahi atu hoki kia tohua ki taua tūnga – whakahōnoretia ana ki te whare karakia o te Pīhopa o Waiapu i Ahuriri (Napier) i te tau 1918. Ahakoa ēnei āhuatanga, tūturu ia nō te ao Māori. I a ia e hoki atu ana i te hīnota ki te kāinga, ka peka pērā atu a Pāhewa ki te kāinga tipu o te whānau i Tokomaru. Ko ia tēnā e whakakatakata nā i te whakaminenga Mihinare ki ngā kōrero whakangahau o te hui hīnota. Ka noho ai mā tōna iwi anake a ia e tangi i tana hinganga mai i Te Kaha i te 16 o Oketopa 1948, arā, kāre tōna tangihanga i pānuitia atu ki ngā mana whakahaere o te pīhopatanga.

Nā te wairua whakakatakata me te hahaki o tōna āhua a Hākaraia Pāhewa i whakamaumaharatia ai e rātou i tūtaki ki a ia. Tērā tētahi kōrero mō te wā i haria ake e ia tētahi tarāwara i runga i tana hōiho. Ka tahuri taua tarāwara nei ki te tāwai i tana whakapono. Koinei te whakautu a Pāhewa ki a ia, arā, menā kāre tana whakapono, kua oti noa atu i a ia te tarāwara rā te kai. He tangata kaitā te whakatipu o te tangata, he tau te āhua i roto i ōna kākahu minita i ngā wā katoa. Ko ia te tohu e whakaatu mai ana i te whanaungatanga tata o te Hāhi Mihinare me ngā Māori o te pīhopatanga o Waiapu, me te kaha o te mana o te Hāhi i roto i ngā wā kāinga e mau tonu ana ki ngā tikanga tuku iho a ngā tīpuna.

Me pēnei te tohu i te whārangi:

Peter J. Lineham. 'Pāhewa, Hākaraia', Dictionary of New Zealand Biography, first published in 1996. Te Ara - the Encyclopedia of New Zealand, https://teara.govt.nz/mi/biographies/3p2/pahewa-hakaraia (accessed 20 April 2024)