Whārangi 1: Haurongo
Te Ngahuru
?–1823?
Nō Tūhoe; he rangatira, he toa
I tuhia tēnei haurongo e Wharehuia Milroy, ā, i tāngia tuatahitia ki Ngā Tāngata Taumata Rau i te 1990. He mea whakamāori nā Ngā Tangata Taumata Rau.
I whānau a Te Ngahuru ki Te Purenga i te takiwā ki Rūātoki. Ko ia te mātāmua o ngā tama e rua a Pāhiko rāua ko Kau. He uri nō ngā whakamataku o ngā rohe o Te Waimana, o Ōhiwa me Rūātoki: nō Haokitahā, nō Tūwhenuakura, nō Rōmaiwharerākau me Kōurakino. Whakaheke tonu te momo toa ki te riri ki a Te Ngahuru. I pakeke mai ia i Rūātoki, ā, i Ruatāhuna hoki. Nō tana moenga i ngā wāhine rangatira o ngā hapū maha o Tūhoe, i a Te Utu rāua ko Kūmara, ka puta ngā rongo o Te Ngahuru.
Na, i tangohia mai e ngā uri o Te Ngahuru ko te īngoa kē o tō rātau tipuna mō tō rātau hapū, mō Ngāti Koura; ahakoa anō te whakaaro e tika kē ana pea ko Te Ngahuru tonu hai īngoa mō rātau. He maramara kōrero noa hoki e mau ana mō tērā tipuna mō Kōurakino. I ahu mai ia i a Ngāti Ehutū e mōhiotia nei ko Te Whānau-a-Te Ehutū, i a Ngāti Tawarere hoki o roto o Te Whānau-a-Apanui.
I ō rāua na wā, ko Te Ngahuru rāua ko Te Rangimōwaho ētahi o ngā tino toa o Tūhoe whānui. I whāngaia a Te Ngahuru ki ngā kai maro o Mairerangi, tētahi o ngā tino whare wānanga o Tūhoe. Ko Te Honoi i waenganui o Rūātoki me Ruatāhuna te tūnga o tērā whare wānanga. Ko ōna ruānuku ko Te Whatupe, ko Taokakī; ko te ahorangi rongonui ko Tauaiti. Nā rātau i tino matatau ai a Te Ngahuru ki ngā kōrero me ngā tikanga a tōna iwi. He tangata nihoniho a Te Ngahuru. Ko te riri tonu tōna hoa. He riri nāna tonu i kimi, i tono rānei, i whakaara rānei. He wā he kiri kawa tōna wairua; he wā anō he tangata marae, he tangata noho puku. Haere tūpato tonu ai te hunga tono āwhina atu i a ia, he kore hoki e mōhiotia ka pēheatia e ia te tono. I whānui te hau o te rongo o tōna tau ki te mau patu, ēngari ko tōna tino toatanga ko te mau taiaha.
Ka tata ki te tau 1800 ka taka a Tūhoe ki ngā riri tarāwhare – hapū ki te hapū, a Tūhoe hoki ki ētahi atu iwi. Nā aua riri ka whakaputa te mana o Te Ngahuru. I te riri e kīia nei ko Whatawhatatū i Rūātoki, ka kohure ake te whakapiripiri a ngā rangatira o te iwi ki a rātau anō. Ka tono a Ngāti Rongo ki ō rātau karawa o Tamakaimoana i Maungapōhatu, kia haere mai ki te āwhina i a rātau ki te kawe-ā-riri ki a Ngāti Raka. He hapū nui tonu tērā e noho ana i ngā whenua i Ōpouriao, i Rūātoki. Ko ngā mātāika a Ngāti Raka ko ngā rangatira o Ngāti Rongo, ko Te Rohi rāua ko Te Au-ki-Ōhiwa. Na, i konei ka hua te whakaaro a Ngāti Rongo, hāunga ake te ngaki i te parekura o ngā rangatira nei, ēngari me tino patu te iwi o Ngāti Raka kia mate, mate rawa atu.
Ka tono a Te Rangimōwaho ki a Ngāti Koura, i runga i te kaupapa kia pūtahi rātau ki te pakanga ki te hoariri. He mea tiwha e ia. Ka tīkina atu tōna kahu horihori. He kārure ngā hukahuka o te horihori. Ka hoatu te ahi ki te kākahu, ka tahutahuna kia pūareare. I whakaritea me tūtaki ki Ōtamahaka, ka tūpono atu i reira a Te Ngahuru, a Te Raha me Tohiāmanu. Mōhio tonu a Te Ngahuru ki te kaupapa o te haere mai a Te Rangimōwaho. Ka ūhia te kākahu ki ngā pakihiwi o Te Raha, ka mauria e Te Raha mō te wā e rite ana hai tohu i tōna whakaae ki te whakakotahi atu i roto i te riri. Ka nanao atu a Tohiāmanu ki te kākahu ka awhitia ki ōna pakihiwi, he whakaatu ka takahia e ia te ara o Tū. Nā te aha rā, kāore a Te Ngahuru i tautoko kia uru ia ki te riri. Nō muri i te pakanga i Whatawhatatū ka parekuratia a Ngāti Raka i Ōtenuku, ka mahue raupatutia ō rātau whenua i Rūātoki ki ngā hapū o Tūhoe kai reira tonu e noho ana i tēnei rā.
I te tau 1821 pea ka haere a Te Ngahuru me tana hapū me Ngāti Koura ki Raehore, te pā e tū ana i te taha tika o te awa o Mana-ō-Rongo (Mangaōrongo) ki Ruatāhuna. E haere ana ki tewhakarite i a rātau, mō te haere mai a Te Arawa ki te whawhai. I reira ka kōhurutia e ia a Rangiruru o Ngāti Rongo. Ka whāia e Ngāti Rongo. Ko te utu ko te whanaunga o Te Ngahuru, ko Titi. Ā, nō te tau 1823 ka hoki rātau ko tana iwi ki Rūātoki, ka noho ki Te Kōau, ki te pā i te taha tonga ki Waikirikiri. I uru atu anō ia ki te patunga o ētahi o Te Whakatōhea, i te taha rāwhiti o te mārua o Rūātoki. Kātahi ka whakarite a Te Whakatōhea me ērā o Ngāti Raka i noho ai i Rūātoki, kia tūria te riri ki a Tūhoe ki Te Kōau. I whai wāhi anō a Ngāti Rongo, a Ngāti Tāwhaki me Ngāi Tūranga ki ngā riri nei. Ka hinga rātau ki Te Kōau, ki Ōtairoa. Ko te matua o Te Ngahuru, ko Pāhiko, i hinga ki Ōtairoa; ka mutu, he maha ngā wāhine rangatira o Tūhoe i mau herehere, ka heria ki Ōpōtiki. Ko te wahine matua a Te Purewa ko Hinekura; ko te wahine a Te Umuariki, ko Mamaka; ko Te Mihinga, ko Matarau, ko Tirahaere. Heoi, i unuhia te tikanga mau herehere i runga i te nuinga o ērā wāhine, ka whakahokia ki Rūātoki.
He mate nui, he mate kino tō Tūhoe i Ōtairoa. Ka whakatau ngā hapū o Rūātoki ki te whakaea i taua mate. Ka riro mā Te Ngahuru e taki te taua o ngā hapū tata nei, o Ngāi Tūranga, o Ngāti Rongo, o Te Urewera me Ngāti Kōura ki te riu o Te Waimana. Ka whakaekea a Ngāti Raka i Tīwhana. Ka hinga ko ngā rangatira matuao Ngāti Raka, ko Te Moanawaipū rāua ko Rangitūmatarau. Nō te riri o Te Pou-o-Urutake ka tūturu te panaia o Ngāti Raka, mai i ngā rohe o Rūātoki me Te Waimana. Ko ngā mōrehu o Ngāti Raka i noho – i whanaunga tata, i moemoe rānei ki ngā hapū o roto o Tūhoe – kāore e whai mana ana ki ngā whenua i raro i tērā īngoa hapū.
Nō muri o tēnei pakanga, ka mōhio te rangatira o Ngāti Raka a Tapoto kua tino ngaro ō rātau whenua, ka kimi i te huarahi o te tatau pounamu. Ka noho ki Rūātoki mō ētahi rā, ka haere kia kite i a Te Ngahuru i te pā i Ōtamahaka. Ka takoto i a Tapoto tana kōrero ki a Te Ngahuru: 'E noho i konei i tō tāua kāinga. E hoki ana ahau ki Ōpōtiki. Hai muri i a au, kai takahia te ara o Tū ki te rāwhiti.'
I mau tonu te mana o Te Ngahuru ki ngā iwi o Tūhoe i Rūātoki me Ruatāhuna i taua wā. Ko tana tino hoa ko te manu-kura ko Te Kea, me tana tama me Te Aho o Ngāti Rongo. Ka puta te whakaaro i a Pā-i-te-rangi o Ngāti Rongo me patu e ia a Te Kea mō tētahi hara āna i mua atu. Ehara, ko ia kē te mea i mate i a Te Kea, ka tukuna tōna tinana ki roto i te repo. Ka whakaritea e Ngāti Rongo he taua tuarua, ka tūturu i a rātau te patunga o Te Kea. I konei, ka haere a Te Ngahuru rāua ko tōna taina ko Te Kauanga, ki Te Tawa kai Rūātoki. Ka patua ko Te Hiakai o Ngāti Rongo hai whakaea. I a rāua e hoki ana ki te kāinga, ka tūpono atu ki a Te Wahamīanga ka kaikinotia e Te Ngahuru. Ka rua ai ngā ika-ā-te-mate hai whakaea i te patunga o Te Kea. Nui atu te rere o te kōrero me whakaea ngā mate nei. Ēngari, nā runga i te tokomaha o ngā mātua o Te Ngahuru, nā runga hoki i ōna tātai ki ngā hapū, kāore i whai hua ērā kōrero.
Ki te tirohia te āhua o ngā riri a Te Ngahuru, otiia, ērā ki a Ngāti Raka, ka kitea te tohu nui o ēnei toanga ōna. Ko ngā rohe e taka ana ki raro i te kaupapa whenua raupatu a Tūhoe, i riro mai i a Ngāti Raka. Nā reira ka noho ko ia te tino pūtake o te whakatakoto a Tūhoe, i te rohe i whai mana ai ia i mua i te murunga o ōna whenua. I murua aua whenua i Hānuere 1866 i raro i te kawe a te Ture mō te Whakanoho i te Hunga Mārie (New Zealand Settlements Act) 1863.
Ka tū ngā hui a te Kōmihana o Te Urewera i roto o te rohe pōtae o Tūhoe i muri mai o 1896. I reira ka whakarauwakatia e Ngāti Koura te nuinga o ana tono whenua i runga i te āhua o ngā kāinga i nōhia e Te Ngahuru me te korahi o tōna mana. Ko tētahi o ngā tino pā o Rūātoki i nōhia e Te Ngahuru, ko Te Tapuwae. I muri o te riri ki Ōtenuku, ka whiriwhiria e ōna rangatira kia rāhuitia taua pā hai okiokinga mō ngā tūpāpaku whai mana. Ko Te Tapuwae tonu te urupā rongonui o roto o Rūātoki. Tae rawa mai ki te tau 1955, kua kōpāpā rawa hai tanu tūpāpaku. E ai ki te kōrero, ko te rangatira e noho ana ki tēnei pā ko ia te pakihiwi kaha, ā, he tangata whai mana i roto i ngā whakahaere, i ngā take nui ā te iwi.
Iti nei te aro atu a Te Ngahuru ki te pū, ahakoa anō e mātau ana ki te mana kai te ngutu o te pū. I te wā o te whakaariki o Ngā Puhi, kua kite kē ia ka hōrapa nui te mate o tōna iwi, mehemea kāore rātau e hoki ki te tāwharau i ngā ngāherehere o Ruatāhuna. I taua wā anō, kua tīmata kē te whakatō kānga ki ngā whenua mōmona i Ōpouriao me Rūātoki. Ko te āhua nei ahakoa anō kāore a Te Ngahuru i pārekareka atu ki ētahi mea hou, i manakohia atu e ia ngā kai hou, ngā kākahu, me ngā momo kōhua. Nā reira, ahakoa tōna ū ki ngā tikanga a tōna iwi, ko tōna wairua e rata atu ana ki ngā mea hou e uru mai ana ki tōna ao.
Nā ngā hīkoi a ngā tamariki a Te Ngahuru, ka takoto te tauira mō ngā rohenga hapū o roto i a Rūātoki me Ruatāhuna. Ko tana tama ko Piki he tangata toa ki te whawhai; he tohunga ki te tito haka, waiata hoki. He tama anō ko Te Ahoaho, he rangatira toa ki te pakanga, he tohunga ruānuku, he toi nō ngā kōrero o Ngāti Koura me Te Urewera. Nō te tamāhine a Te Ngahuru nō Te Kura, ngā uri kua tohia ki te mauri o te whare nui i Mātaatua ki Ruatāhuna, e kīia nei ko Te Whai-a-te-motu. I hangaia tērā whare mō Te Kooti Arikirangi i te tau 1888. Ko te tuatoru o ngā tama a Te Ngahuru, ko Waiari. I puta tōna rongonui ki ngā mahi whakatū rākau, ēngari i noho tonu tōna mana i raro ake i ērā o ōna tuākana, me tērā o tana tama me Tamarau Waiari.
E ai ki te kōrero, e toru ngā whakatauākī nā Te Ngahuru i whakapuaki. Ka uia atu ana mehemea ka haere ia ki te tautoko i te riri ki a Ngāti Raka, ka whakahokia e ia: 'Ko Ngāti Koura tēnei, he kiri kawa ki te rākau.' E mea ana ahakoa ko wai, ka pakangatia e ia e Ngāti Koura. He kupu anō tēnei nāna: 'Kei takahia te pae hiwi o Te Tāhū-o-Haokitahā.' He whakatūpato – kaua hai pokanoa te tangata ki te takahi i te rohe pae maunga kai raro i tōna mana. I whiti atu i te mārua o Rūātoki ki te riu o Te Waimana. Ā, he raruraru tō te tangata pokanoa ki te haere i tērā rohe, kāore i mātua tono. Ko te tuatoru o ngā whakatauākī nei e rite tonu ana ki te mea tuatahi. Ēngari ko te whakatakoto nā Tūhoe tūturu ake: 'Ngāti Koura touareare.' Kai hea te riri kai reira hoki ahau a Ngāti Koura.
Nō te takiwā ki te tau 1823, i whakaekea ai a Te Urewera e Pōmarenui me ngā whakaariki o Ngā Puhi. Tērā pea i mate mai a Te Ngahuru i taua tau. E kīia ana nā te mate urutā, nā te rewharewha i hemo ai. I mate ki Ōhāua-te-rangi. Kai te raki o Ruatāhuna kai ngā taha tika o te awa o Whakatāne tērā kāinga. Kai reira ia e tanu ana, ā, e mōhiotia ana taua wāhi e ētahi o ngā pūkōrero o Ngāi Tūhoe. He pou herenga atu tēnei nā Tūhoe i ōna kōrero o tōna tāhuhu kōrero me ōna tūtohu rohe whenua.