Dictionary of New Zealand Bography logo

Kōrero: Te Kooti Arikirangi Te Tūruki

Whārangi 1: Haurongo

Ngā whakaahua me ngā rauemi katoa o tēnei kōrero

Te Kooti Arikirangi Te Tūruki

?–1893

Nō Rongowhakaata; he ngārahu, he toa, he matakite, he kaihanga whakapono

I tuhia tēnei haurongo e Judith Binney, ā, i tāngia tuatahitia ki Ngā Tāngata Taumata Rau i te 1990. He mea whakamāori nā Ngā Tangata Taumata Rau.

I whānau a Te Kooti ki te Pā-o-Kahu, i runga ake o te hāpua o Awapuni i Tūranganui-a-Kiwa (Poverty Bay). Ko te kōrero a te iwi, nō te tau 1814 ka whānau ia; ēngari kei ngā pukapuka e takoto ana te kōrero, e 35 ōna tau i tōna kawenga hereheretia ki Rēkohu (Chatham Islands) i te tau 1866. Ko Wharekauri te īngoa e mōhiotia whānui ana. Nā reira, nō te tau 1831 kē pea ia i whānau ai. Ko ōna mātua ko Hōne Te Rangipātahi rāua ko Tūrākau. He uri whakaheke ia nō Rongowhakaata rāua ko tana wahine matua, ko Tūrāhiri tona hono tātai ki ngā rangatira o Ngāti Maru.

Nā te matakite o Nukutaurua, nā Te Toiroa i tohu, tērā ētahi tamariki tokorua (ki ētahi tokotoru), ka whānau ki roto o Ngāti Maru e pāngia e te māuiui. Na, mehemea ka mate tā Te Tūruki (te teina o Te Rangipātahi) i mua, ka ora ko tā Te Rangipātahi ka pā he aituā nui ki te whenua katoa. Ko Arikirangi te īngoa i whakaritea e Te Toiroa mō taua tamaiti. Eke mārire ki tā Te Toiroa. I pakeke mai a Arikirangi ki te Pā-o-Kahu, ki Manutūkē, i raro i ngā poropititanga nei.

He kōrero anō tā te iwi: i whakaparahako tana matua ki a ia i te wā e taitamariki tonu ana. Ka tāpukena oratia ki te rua kūmara, ki te puna rānei; heoi nā tana māia, ka puta tana ihu, ka rere ki a Te Tūruki, ka taurimahia e tērā. Nā Te Toiroa tonu i tūā, ka tohia ki te tohi a Tūmatauenga, te atua o te riri, o te tangata hoki.

I kuraina a Arikirangi ki te kura mīhana i te Whakatō, ka tino mātau atu ia ki ngā kōrero Karaipiture. Tae rawa ake ki te tau 1852, kua iriirihia a Te Kooti e ngā Mihingare. Nāna tonu te kōrero, i naomia atu e ia tērā īngoa a Te Kooti, i ngā pānui a te kāwanatanga i kite ai ia i tana haerenga ki Ākarana (Auckland) i runga i te kaipuke hokohoko. Hei tā Te Kerēhi (T. S. Grace), nāna rā te kī, ko ia te tamaiti māia rawa atu o ngā tamariki a Te Wiremu (William Williams), i tana mīhana i Whakatō, nō te hēkeretari o te Rōpū Hāhi Mihingare (Church Missionary Society) i Ingarangi, nō Dandeson Coates, tērā īngoa. Ka haere te wā, ka haria e ia ko te īngoa o tana matua taurima ko Te Tūruki hei īngoa anō mōna. Ka toru ai ōna īngoa – ko Arikirangi, ko Te Kooti, ko Te Tūruki. Ki ngā Pākehā, ko Rikirangi tonu. Ko tāna i tuhi ai hei īngoa mōna, ko Te Kooti Te Tūruki.

Ka iriirihia ia, ka tupu te whakaaro kia puta ia hei kaipānui, hei kaikauwhau i te Rongopai; ēngari nā ana mahi haututū, ka māharahara te hunga o te mīhana ki tōna āhua. Kua whakauru atu hoki ia ki ngā rōpū taitama o Mākaraka e whakaātete ana ki a tauiwi, e muru ana i ngā taputapu a ngā Pākehā, hei utu mō ngā mamaetanga o te iwi. Kore tonu atu i rata ngā pakeke ki a ia. Tētahi, kua kōrerohia āna mahi whaiwhai wāhine. Nā runga i ana mahi kikino, ka tauahia tana iwi e Te Aitanga-a-Māhaki i raro i a Wī Pere, i te tau 1853. He wā anō, ka uru ia ki ngā mahi hokohoko ki ngā tāngata o Ākarana. E rua ngā kaipuke heriheri kai, heriheri taputapu, a ngā Māori. Nā te kakama o Te Kooti, ka whakahekea iho tāna utu i tā ngā Pākehā kaiapo – i tā J. W. Harris rāua ko Kāpene G. E. Read. Ka riro i a ia te nuinga o ērā momo mahi. Ka waiho hei ito ki ngā puku o ngā Pākehā me ētahi anō o ngā Māori whai mana, whai rawa.

E ai ki ngā kōrero a te iwi, ko āna mahi kikino e kore e taea e te tangata te whakatikatika, mā te wāhi ngaro rā anō kātahi ka taea. Ka whakakitea mai a Mīkaere te tino anahera ki a Te Kooti, ka mea mai: 'E mongamonga noa iho ōu iwi, i te taumaha o ō mahi ki a rātau. Ko reira anō ahau mahara ai ki a koe, ā, ka tino mōhio koe i taua wā he Atua whakaora tangata ahau'. Ka poropiti anō ia, tērā a Ūawa e ekengia e te riri. Ka tukuna mai ko Hinekōrako hei tohu mōna.

Taka rawa atu ki te tau 1865, kua tahuri kē te nuinga o Ngāti Maru ki te whakapono hou, ki te Pai Mārire. Ko Te Kooti rāua ko Tāmihana Ruatapu me te hunga torutoru nei, i ū tonu ki te Mihingare. I te whakaekenga a ngā Hauhau i Waerenga-a-Hika e pā tata ana ki Tūranga (Gisborne) i te 17 ki te 22 o Noema 1865, ko Te Kooti tonu tētahi i roto i te taua whakapiri ki te kāwanatanga. Heoi, takitahi noa iho ngā uku o te kāwanatanga i hihiko ki te āwhina i runga i te mōhiotanga, ko te tuakana o Te Kooti, ko Kōmene, i roto i te pā e whawhai mai ana. I te 2l o Noema, ka hopukina a Te Kooti i te wā e whawhai ana, i runga i te whakapae teka kua huri ia hei pūrahorua mā ana whanaunga. Nā Pāora Parau, he toa, he koroheke hoki nō Rongowhakaata, i kōrero ko tana mahi he tuku paura mō ngā pū ko Kōmene mā. Ēngari nō te whakawākanga, kīhai i ū te whakapae, ka tukuna a Te Kooti. Nō muri mai, nō Maehe ka hopukina anō, ka whakapaengia anō he pūrahorua.

I konei, ka puta ake a Harris, te tangata hokohoko o Tūranga rā. He mea tono atu e ia ki a Te Mākarini (Donald McLean), te kaiwhakahaere-a-porowini me te waha kōrero a te kāwanatanga, kia 'whakangaromia atu' a Te Kooti. Nā Kāpene George Preece te kōrero nā Te Kooti te karere i tuku hei whakatūpato i tana rangatira, i a Ānaru Mātete (teina o Tāmihana Ruatapu), he kaihautū nō ngā Hauhau e huna ana i ngā hōia. Koia rā te whakawhiunga i a Te Kooti, ki waenga i te rōpū Hauhau tuatahi i heria ai ki Ahuriri (Napier) mā runga kaipuke i te 3 o Maehe. Ka titongia tana waiata i a rātau i haere rā, e tohutohu ana i tana iwi:

…e te iwi whakarongo ki te ture Kāwana,
Hei whakapai ake mō te mahi a Rura,
Nā aua mahi nei i raru ai, ē.

 

He atua a Rura nō ngā Hauhau; i whakapaengia nāna i mau mai ngā raruraru. He whakapae katoa ēnei ki a Te Kooti. Kia pēhea tana inoi ki a Te Mākarini kia tukuna mā te ture ia hei whakawā, he aha te aha. Whakawhiua kē ana ki te rōpū tuatoru o ngā herehere i mauria ki Wharekauri i te 5 o ngā rā o Hune.

I reira, ka puta he whakaaturanga ki a Te Kooti i a ia ka warea e te māuiui, e te kirikā. I tīmata ake i konei te Hāhi Ringatū. He maha ngā taunga mai o te wairua ki runga ki a ia. Kei ana tuhituhi tuatahi tonu, i tana rātaka (i te 21 o Pēpuere 1867) ngā whakamārama o te whakaaranga a 'te Wairua o Te Atua' i a ia. I puta ai ana kōrero mō ngā haerenga mai o te wairua rā me te kī kua rongo te Atua i ana auētanga. He tohu anō i hōmai ki a ia. Ko te mura o te ahi e kore nei e wera! Nō te l8 o Hune 1867, ka whakaaturia e ia taua muranga ahi ki ana hoa i te whare herehere. Hei tā te kaiwhakawā takiwā, ko te mahi a Te Kooti he whakahaere karakia. Tētahi mahi anō āna i ngā pō, he ūkuikui i ana ringa ki ngā māti o ērā wā, ka piri mai te hīnātore, ka pīataata katoa ana ringa – hei whakarite mō te Atua. He aha rā, ka whakawhiua te tangata nei ki te wāhanga e noho ai ia ko tana kotahi. E ai ki tā ngā Ringatū, hei ngā pō katoa ka pahiko mai ia ki te whakahaere huna i ā rātau karakia. Na, ka whakahaungia e ia te herehere i tukuna kia hoki, a Rongo-pakupaku, kia tae ia ki te kāinga, ka pukari i te whenua, kia hāngai tonu mai ki Wharekauri, hei tohu i te ara putanga atu mō rātau.

I te 4 o Hūrae, nā Te Kooti i ārahi ka puta ohorere tana tira herehere: 163 ngā tāne, 64 ngā wāhine, 71 ngā tamariki. Nā rātau i rarahu te rāihe me te Rifleman, te kaipuke kawe utanga mai i te tuawhenua. Ka whakaraua ō rātau kaitiaki ēngari kāore i tūkinotia. E ai ki tētahi rīpoata, ahakoa te kakama, te tere me te tutuki pai o tā rātau kāwhakitanga, ko te mīharo rawa ko tō rātau atawhai i ngā mea i whakaraungia. He pū, he matā, he moni i murua ka mutu tonu. Kotahi te kaitiaki i tokia e Tāmihana Tekateka (Teketeke rānei) ki te pātītī. Nā Tāmihana ake tōna whakaaro. Kātahi ka pā te tūpuhi, me te marangai, ka tohe a Te Kooti me tuku he tangata, he taonga, hei whakahere. Ko te tangata i tukuna he tangata whakaponokore. I kīia he pūrahorua nā ngā kaitiaki i Wharekauri. Ko Te Wārihi Pōtini (Paratene rānei) tōna īngoa. Hei pāpā tonu ki a Te Kooti. He pounamu, he aha ake ngā taonga. Porowhiua katoatia atu ki te moana.

Aoinaake ka puta te Rifleman. Ka tika mai te hau, ka rere mai, ka ū ki Whareongaonga i Tūranganui-a-Kiwa i te ahiahi pō o te 10 o Hūrae 1868. Ka tangohia iho ngā utanga e ngā herehere, ka hoatu te utu whakamutunga ki ngā Pākehā whakarere i te kaipuke. Kātahi ka whakahaua e Te Kooti kia patua he poaka, he heihei hei hākari whakamoemiti mō tō rātau taenga pai mai ki te wā kāinga. Nō konei, ka mea ia ki ana apataki, kia mutu te koropiko ki te karakia – atu i tērā rā. Ēngari ia, ko te tohu whakakorōria ki te Atua, ko te tū o te ringa i te mutunga o ngā inoi. Ko te ringa tū e mōhio nei tātau. I tuatahitia ki Whareongaonga.

Nō te 12 o Hūrae, ka tīmata ngā whakariterite ki te kāwanatanga i Tūranga. Ko te kaiwhakawā takiwā o Tūranga ko Te Piiki (Reginald Biggs). Tērā anō tētahi o ngā kaitiaki i te hunga i panaia rā ki Wharekauri, ko Pāora Kati, he teina nō Raharuhi Rukupō. Ko Pāora te tangata i tonoa e Te Piiki ki te tohe i a Te Kooti mā kia tukuna ā rātau pū, ā, hei tōna wā ka āta whakawāngia. Kāore rātau i whakaae. Ko tō rātau hiahia kia tukuna kia haere pai noa atu rātau ki Waikato. Ko te whakaaro o Te Kooti, he mātātaki i te Kīngi, i a Tāwhiao. I mea ia, ko ia kē hei ārahi i te iwi Māori ki te taha wairua. Nō reira me heke iho a Tāwhiao i tērā tūranga. I te mea i ārahina pai mai rātau e te Atua ki tō rātau whenua tupu, kāore ia mō te whawhai atu ki te kāwanatanga. Heoi, i te korenga i rite te tono a Te Piiki, tū tonu mai ki te pakanga ki a Te Kooti.

Ka tū mai ngā hōia a Te Piiki ki te kati i te huarahi i Pāparatū he wāhi whaka-te-tonga o Tūranganui-a-Kiwi, i te 20 o Hūrae. I tīmata i konei te hingahinga o ngā hōia a te kāwanatanga. I ora ai a Te Kooti, he mārama nōna. Nō Te Kooti nei hoki ēnei haerenga. I te mea nā te Atua mai tōna mana, ka whakarongo ana tāngata ki a ia. Ko te kōrero mōna, nā tētahi wahine Pākehā (i mōhio ki a Te Kooti mai i tōna tamarikitanga): he tangata pakari ōna whakaaro, he tere ki te whakatakoto tikanga, he mārama ki te hanga kaupapa, ū tonu kia tutuki. He toa mau rākau ētahi o ana tāngata. E tino mōhio ana ia ki te takoto o te whenua. Ko te āhua nei he mōhio tonu ia ki te pānui i te reo o tauiwi. Tētahi, kua taunga kē ia ki ā rātau nekeneke. Mōhio pū ia ki ō rātau āhuatanga. I te maha o ngā pūmanawa o tēnei tangata, kei raro e putu ana te taua hōia. Riro mai ana hoki i a ia i Pāparatū ngā utanga a ngā hōia hei ō mā tāna ope. Pērā anō i Te Kōnaki i te 24 o Hūrae. Pērā anō i te awa o Ruakituri i te 8 o Ākuhata. I tino taea anō tāna i whai ai: kia noho rātau i te pā i Puketapu ki te pāwhakarua  o Waikaremoana, mō te hīkoi atu ki Waikato. Kia whakatā i mua o te hekenga ki Waikato.

Ka puta anō te kāwanatanga ki te whakarite āhuatanga. Ka waiho mā te pirihi Katorika, mā Te Reina (Euloge Reignier) e whakapā atu ki a Te Kooti. Mehemea rātau ka tuku i ā rātau pū, ka hora te marino, ka hoatu he whenua hei nohoanga mō rātau. Ka wiri ngā papa o te pirihi i te mataku. Ka tukuna noa atu he karere – kotētahi o ngā hōia, 'he turupa'. Ehara, kua tae kē te rongo ki a Te Kooti ākuanei rātau ka whakaekea i Puketapu. Nā reira, kīhai ia i aro atu ki te turupa. Ko te mea hanga aroha, ko te āhua nei he pono tonu kē tekupu a te kāwanatanga. Moumou kia kore e tutuki.

Ko Te Kooti, e tatari atu ana kia hoki mai ana karere ki a Tūhoe, ki a Tāwhiao, kia tukuna atu rātau kia takahi atu i ērā rohe. I te 29 o Oketopa ka tae mai te kupu whakakāhore a Tāwhiao; ā, ki te totohe tonu a Te Kooti ki te tomo atu ki roto i a Waikato, ka peia mai ia. Pērā anō tā Tūhoe. I te mea kāore he tahuritanga ake, ka whakatūngia tana ope hei whakaeke i ngā iwi o Tūranganui-a-Kiwa. Ka takoto tana kupu whakaari: 'Tērā e hoki mai i a te Atua ngā whenua o Tūranganui me ngā kāinga papai o te Pākehā ki a mātau ko taku iwi'.

I te ata tū tonu i te 10 o Noema 1868, ka huakina te riri ki Matawhero. E 54 ngā mea i matemate, ā, nuku atu i te 20 he Māori. Ko Te Piiki tonu tētahi i mate. Ko ētahi herehere i patupatua kia mate – wāhine mai, tamariki mai – i muri iho ka waiata rātau i te 63 o ngā waiata a Rāwiri. I te huringa ki Pātūtahi, ka hinga tērā pā; ka tū atu ki ētahi o ngā pā, riro katoa mai ngā taonga i a rātau. E 300 o ngā herehere he Māori. Ka haere atu a Te Kooti i te 12 o Noema ki te pā i Ōweta i runga i te pōwhiri a Paratene Tūrangi. Ko ngā pū a Paratene kua whakahokia katoatia ki te kāwanatanga. Na, ko tērā tangata ko Paratene, nāna i tūkino, i whana a Te Kooti i runga i te kaipuke hari i a rātau ki Wharekauri. Tētahi hē ōna he whakatau nōna i ngā hōia i te reo Pākehā kia piki ki runga i te waka. Te tūnga mai, ka hopukina atu, ka patua. Tokowhitu rātau i whakamatea. Ko te hungarei tonu o Te Kooti tētahi, ko Waaka Puākanga matua o Irihāpeti. Ko te wahine matua ia a Te Kooti. Nā ēnei mate, kātahi anō ka ea te kaikaiwaiū ki tōna tinana. Hāunga anō ngā mea i kī ai ia 'nā te Atua i kī mai me patu ngā wāhine, me ngā tamariki, nō reira, pūhia!'

Ka tupu te ito ki ngā ngākau o ētahi o ngā Māori. Ko ētahi i whakakotahi mai; ētahi anō nā te wehi, nā te mataku ka whakapiri mai. Kei tā Wiremu Kīngi Te Paia: 'Ko te take i whai atu ai au i a Te Kooti, he mataku nōku i te patunga o Paratene.' Ko ētahi anō i mea he pono he mana atua tō Te Kooti. Ko ngā mea i mau herehere i noho pūmau tonu ki a Te Kooti. Ko te nuinga o Ngāti Maru, ko ētahi o Rongowhakaata, o Te Aitanga-a-Māhaki, i huri katoa ki a ia.

Nō Te Kooti te ringa kaha i roto o Tūranganui-a-Kiwa i taua wā. Heoi, i te 17 o ngā rā o Noema ka tīmata tana whakawehe mai i ana tāngata i ngā whawhai; me te mōhio anō kei te whakatūtū mai te maha o te tangata o Ngāti Kahungunu, o Ngāti Porou. Ka paunu ia ki Ngātapa. Nā te maha o ngā wāhine, me ngā tamariki, me ā rātau kararehe, ka takaroa te haere. Ka mau atu ki Mākāretu, i te awa o Wharekōpae, i te 23 o Noema; i te aonga o te rā ka whakapaea ia.

Nō te 26 o Noema, ka rere te marau a Te Kooti ki te kōkiri i te nohanga o ngā hōia i Pātūtahi. Ka riro i a rātau ngā pū me ngā hāmanu ka tutuki te rere ki Ngātapa. Ka pakipakia anō. Atu i te 500 ki te 800 ngā tāngata i Ngātapa, ēngari 200 noa iho ana toa. Nō Ngāti Kahungunu ki Te Wairoa, nō Tūhoe ki Te Whāiti, ki Maungapōhatu, me ētahi o ana whanaunga, me ngā mōrehu i rere mai i Wharekauri. Ko Ngātapa he pā tūwatawata tū teitei mai i te pari. E kore rawa e taea te tomo; whāia ka pau te wai. I te ata tū tonu, i te 5 o Hānuere 1869, ka taki tuku iho i te paritū i te taha marangai mā te aka, ka puta, ka rere ki roto o Tūhoe. Koia nei tōna rerenga tuatahi. E whia rerenga kē hoki i muri mai. Ka waiho ai hei pakiwaitara mā te mano, hei mīharotanga mā te tini. Heoi, 270 ngā mea i maumau i ngā hōia i te ngahere; ka pūhia 120. I a ia ka tāwharau ki Ruatāhuna, ka takoto tana kupu: 'Ahakoa koutou whaiwhai haere i a au, me te Kāwana anō hoki, e kore ahau e mau i a koutou. E kore hoki ahau e mate i a koutou. Ā, mā te hauaitū noa iho e mate ai ahau.'

Nō konei ka whakaaro a Tūhoe me tuku rātau ki raro i a Te Kooti. Nō te 26 o Maehe 1869, i Te Tāwhana, i Te Waimana, ka tuku a Tūhoe i a rātau – tuku tangata, tuku whenua. Anei tana whakautu: 'Ka tango ahau i a koutou hei iwi mōku, ā, ko ahau hei Atua mō koutou; ā, kamōhio koutou ko Ihowā ahau.' Ko te nohoanga mai i roto o Tūhoe, rātau ko ngā mea o Te Whakatōhea i whai atu. Ehara, ka tū anō he ope taua mā Te Kooti – tata ki te 200.

Ka tahuri rātau ki te whaiwhai haere kia riro mai anō he pū mā rātau, kia whakakīa anō hoki tō rātau ope. I te 9 o Maehe 1869, ko te pā i te takiwā ki Whakatāne, ko Rauporoa; i a Āperira, ki Mōhaka, he ngaki mate i a Ngāti Pāhauwera. Nō konei ka haere mai a tuahangata i runga i tana hōiho mā. Tana hōiho atua i kāwhaki haere rā i a ia ki te ora. Ko te hōiho mā o te 19 o ngā Ūpoko o Te Whakakitenga: 'Ko te īngoa hoki o tōna kainoho ko te Pono, ko te Tika, kei runga i te tika tana whakawā, tana whawhai.'

He aha rā, ka hoki anō ki Te Urewera. I te marama o Āperira, ka whakatika ngā hōia a te kāwanatanga ki te tahutahu i ngā kāinga me ngā mahinga kai kia kore ai a Tūhoe e kaha ki te āwhina i a Te Kooti. Na, ko te tangata nei kua whakawhiti kē atu ki Taupō. I a Hūrae tau kē atu me tana tira ki Tokangamutu i te pokapū o te Rohe Pōtae. E 60 pea, e 70 rānei rātau. He haere whakaepaepa tēnei. Kāore tonu a Tāwhiao i tautoko i a ia. Ko te kōrero a te tangata āwhina i te Kīngi, a Tāmati Ngāpora, e whai kē ana a Te Kooti ki te takahi i tō rātau mana rangatira; ki te whakakore atu i te Atua. Heoi, i whai a Rewi Maniapoto rāua ko Horonuku Te Heuheu Tūkino IV i a Te Kooti i tōna wehenga atu ki Taupō i te 5 o Ākuhata.

I te matenga i Te Ponanga i te takiwā ki Tokaanu, i te 25 o ngā rā o Hepetema ka whakarērea e Rewi Maniapoto. Tino kore hoki te Kīngi i aro atu. I Te Pōrere, i te 4 o Oketopa, ka mate anō, ka mahue atu i a Te Heuheu. I konei ka whara tana ringa mauī, ka ngaro te māpere me te mānawa. Mutu tonu tana whawhai i te nohanga kotahi. Kua haere whakamomoka ki te patu, ki te muru i ngā iwi. Kua puta ohorere noa atu.

I te matenga i Te Pōrere, ka whakatahi anō ki roto i te Rohe Pōtae, ki Tūhua, ki reira tohe ai me te pakanga tonu. Ka whakaparahakotia e Rewi Maniapoto. I te taenga mai o te tono a Tāwhiao kia haere atu ki Tokangamutu, ka whakautua: 'Kī atu e kore e tukuna taku hoari. Ki te hoki atu ahau ki Tokangamutu, ka hāpainga taku hoari. E kore e parea ake ki rahaki'. Nō te marama o Hānuere 1870, haere kē ana ki Te Tāpapa, ki te kāinga o Hākaraia Mahika, matakite o Waitaha. Ka tūtaki atu ki a Josiah Firth, he hoa nō Wiremu Tāmihana Tarapīpipi. Ka hoatu tana kupu ki taua Pākehā – mehemea e waiho noa iho ana ia kia noho i tāna noho, ka noho ia i runga i te rangimārie. Kore rawa te kāwanatanga i aro atu. Ka kīia a Firth he tangata whakapōrearea. Te tūnga ake o te kāwanatanga ka whakaekea a Te Tāpapa, ka tīmata anō ngā pakanga.

Ka nuku haere a Te Kooti ki roto i a Te Arawa. Ka mea atu ki a Pētera Te Pukuatua, kia tukuna ia kia hoki pai noa atu ki Te Urewera, kia haere i runga i te rangimārie. I tū te rangaawatea ki te Paiaka, i kō tata atu i Ōhinemutu. Kātahi ka puta mai a Tawa (Gilbert Mair) me tana ope taua o Te Arawa anō i te 7 o Pēpuere, ka turakina te haki mā, te tohu o te rangaawatea. Ka whāia anō a Te Kooti.

Ka rere anō ki roto o Tūhoe. Ka whāia; ka pāhuatia anō ngā kāinga, ka takatakahia anō ngā māra kai, ka mate anō a Tūhoe. Kua kore i taea. Me tuku rātau i a rātau ki ngā hōia kia ora ai te iwi. Tuatahi tonu ko Parāone Te Tuhi o Ngāti Whare ki te tuku i a ia i te 17 o Āperira 1870, me tana kī anō: 'Ko ahau te taura – kumea atu au, ka whai mai te hōiho i muri'. Ko ngā hōia a te kāwana, he Māori – nō Te Arawa, nō Ngāti Kahungunu, nō Ngāti Porou; ahakoa he kaitautoko rātau nō te kāwanatanga, e whai tonu ana ki te ngaki i ō rātau nei mate.

Heoi, kua whakakitea kē anō te kaikaiwaiū ki a Te Kooti. Kua riro tonu hoki mā ētahi o Tūhoe e ārahi ngā hōia. Ā, i reira anō ngā mea i āwhina tonu i a ia, i puta ai ia. Ka rere, kore rawa i mau. Tau rawa atu ki Arowhena, ki roto o te Rohe Pōtae, i te l5 o Mei 1872. Kua kore e taea atu e ngā hōia a te kāwanatanga. Ko Hēni Kumekume, me ngā mea tāne e ono me tētahi wahine atu anō i tana tira.

Ka whai kia tāwharautia ia ki Tokangamutu. Engari kāore tonu a Tāwhiao i tahuri mai. Nō Hepetema rā anō, o te tau 1873, ka whakaae a Te Kooti me mutu te pakanga, me noho i runga i te rangimārie. Nō reira ka takoto tana kupu: 'Ka tae mai nei au ki te aroaro o Tāwhiao, ka whakamutua taku riri. E kore rawa ahau e kounu i tērā tikanga.' Ka noho ā, ka whakahaua ana tāngata ki te hanga whare whakairo ki Tokangamutu. ka tukuna hei koha ki ngā rangatira o Ngāti Maniapoto ki a Hīkaka me Makaroa mā mō ngā manaakitanga i ora ai rātau ngā rāwaho. Ka haere te wā ka nukuhia te whare, ka huaina anō ko Te Tokanganui-a-noho. I waihangatia ngā kōrero o ngā whakairo tuatahi ki te whakaahua, kia mārama ai te kaupapa; he momo whakairo tēnei i kaha te whakauru ki roto i ngā whare katoa i hangaia mōna i muri nei.

Tekau ngā tau i noho ai ia i Te Kūiti mai i 1873 ki 1883. I reira ka whakapaparia ngā tikanga me ngā whakahaere a te hāhi. Nō te tau 1874 ka whakatapua te Tahi o Hānuere. Nō te tau 1876, ko te Tahi o Hūrae i whakatapua. I te tau 1879 ka whakaritea ngā rā o te pure me te huamata. Nō tana wā anō, ka tahuri ia ki te whakaako i te hunga whai i tana hāhi. Nō te tau 1888 ka whakatapua ko te Hātarei te rā Hāpati me Te Tekau-mā-rua o ngā rā o ia marama, hei whakamaharatanga mō Te Kapenga i a rātau ko ngā whakarau i tau mai ki Whareongaonga. Hei whakamaharatanga anō hoki mō te whakakitenga o ngā Ture ki a Te Kooti i Wharekauri i te 12 o Mei 1868. Nō reira anō ka whakaritea katoa ngā pānui, ngā inoi, ngā hīmene me ngā waiata mai i te Karaipiture. Ka titongia hoki ana waiata kawe i ngā kōrero mō te iwi. Ka huihui mai te tini o te tangata o Te Tai Rāwhiti, o Mātaatua, ki te whakarongo ki ana tohutohu. Ka whakaae rātau he mana whakaora tūroro, he mana poropiti ōna. I hau ai ōna rongo. Ka puta ana kupu whakaari. Ka kōrerohia e ia he tamaiti pai, he tamaiti ngāwari, ka puta i te rohe o Mātaatua mai i Ngā Kurī-a-Whārei ki Tihirau (Bay of Plenty). 'He tamaiti nui atu tōna mana. Ahakoa e rua, e toru, e whā aku waewae, ka haere mai ahau ka koropiko ki raro ki ōna waewae.' I ngā tau ka taha he maha ngā mea i whakaarohia kia rite. Nō nāianei kua kīia he oati mō te hokinga mai o te Karaiti ki tēnei ao.

Nō te tau 1883, i te marama o Pēpuere, ka tū te hui ki Mangaōrongo i runga i te tono a Rewi Maniapoto kia murua te hara i te tinana o Te Kooti. Ka haere mai a Te Paraihe (John Bryce), te minita mō ngā take Māori. Ka whakaritea te tono a Rewi, ka mau te rongo me te rangimārie ki a Te Kooti. I muri tata tonu iho, i a Āperira, ka nuku a Te Kooti me ana tāngata mai i Te Kūiti ki Ōtewā; ka whakaarahia tana iwi karakia. Ka haere ia ki te torotoro i ngā Ringatū i ngā takiwā. Ka haere ki te hohou i te rongo ki te hoariri i Te Wairoa i te tau 1885, i Ahuriri i te tau 1886.

I whakatika rawa ia ki te haere ki Tūranga ki te tomo i te whare i waihangatia e ana whanaunga mōna, i a Te Rongopai. Ko te 1 o Hānuere 1888 te rangi e tomokia ai. Heoi, i te mea e noho wehi tonu ana ētahi o Rongowhakaata, o Ngāti Porou ki a ia, me te noho āwangawanga anō hoki o ngā Pākehā, ka whakakīkīngia kia kauaka a Te Kooti e haere pērā. Ko ngā kupu hou nāna i tito mō te waiata 'Pinepine te kura' e kōrero ana mō tōna kawenga ki Wharekauri. Mō te rongo patipati me ngā rākau kōhuru a te Pākehā. Nā ana ākonga i waiata i te tomokanga o Te Rongopai.

He tau i muri mai, ka whakatika anō ki te haere ki Tūranganui-a-Kiwa. Ka tae atu ki Ōmarumutu, ka huri, ka hoki mai. I Waiotahe e tawhitawhi ana, ka hopukina e te ture. Ko tana hara he whakahuihui i ana apataki. Ka whakawākia i Ōpōtiki, ka kawea ki te whare herehere i Mautini (Mount Eden). E rua ngā rangi ki reira, ka tukuna. Ēngari mātua whakatakoto rawa he moni. Ka tohea kia whakatakotoria hoki tana kupu e kore rawa ia e hoki ki Tūranganui-a-Kiwa. Ka inoi ia ki te Kōti Matua (Supreme Court), ka huripokina tērā whakatau, i te mea kore rawa i kitea iho e te kaiwhakawā he aha te hara o Te Kooti i pērā rawa ai te āwangawanga o ngā iwi o Tūranganui-a-Kiwa. Ehara, ka kawea te take nei e te kāwanatanga ki te Kōti Pīra (Court of Appeal) i te tau 1890. Ka hinga anō a Te Kooti. I whakataungia e ngā tiati, he tika tonu te āwangawanga o ngā iwi ki a ia, ahakoa nā te whakaaro kē me te pūhaehae. Kātahi hoki ka utaina atu he taunu, ka kīia ko te porohaurangi kia tū rawa hei tohunga. Ēngari mehemea ka tirohia ana tohutohu, ka kitea tana ū ki te ture. Hoki ake, hoki ake, tana kōrero tūturu ā mate noa ia: 'Ko te waka hei hoehoenga mā koutou, ko te Ture. Mā te Ture anō te Ture e āki.'

Tae rawa ake ki te tau 1891, kua whakaheke anō te āhuatanga noho hoahoa i waenga i a rātau ko Tāwhiao, ko Rewi Maniapoto; na, kua whakaparahako anō ia ki te Kīngitanga. Kua tahuri atu tana tuarā ki a Te Whiti-o-Rongomai, kua amuamu ki te huakore o te Kotahitanga. Ka whakapaua tana kaha ki te ako i tana iwi kia mau ki te Ara o te Tika, o te Pono. Ka tono ki te kāwanatanga kia tukuna mai he whenua kē anō mō rātau ko tana rōpū. Ko te whenua i Ōrākau i tukuna atu i te tau 1884, he reporepo katoa. Ka whakataungia i te 1891, ko te 600 eka i Wainui, pā tata atu ki Ōhiwa, hei kāinga mōna.

He maha ngā wāhine a Te Kooti. Ko Irihāpeti Puakanga o Te Whānau-a-Ruataupare te wahine matua. Ko tā rāua tama kotahi ko Te Wētini, i whānau i ērā wā i te tau 1860. Ko ana wāhine i a ia e mau herehere ana, i muri hoki o tana rerenga, ko Hana, ko Tangimēriana, ko Te Mauniko Te Waru, ko Maata Te Ōwai, ko Hūhana, ko Orīwia Nihipora Kunaiti. Ko Tāmaku rāua ko Makurata i kitea hoki i tōna taha e noho ana. Ko Hēni Kumekume i noho pūmau tonu mai i te tau 1868 ā, ka mahue pouaru iho.

I Pēpuere o te tau 1893, ka heke rātau ki Wainui. I reira ka whara a Te Kooti. E whakatā ana i te marumaru o tana kāta i te 28 o Pēpuere, ka tanuku te kāta ka tāmia. Ko te hauaitū i kōrerohia rā e ia. Heoi, haere tonu i tana haere ki te motu o Hokianga i Ōhiwa. He maha hoki ngā Ringatū i reira e noho ana. I te 29 o Maehe, ahakoa tana aituā me ōna mamae, ka haere anō ia ki Rūātoki, ki te hui a ngā rangatira o Tūhoe mō te aukati i te rūri o tō rātau whenua. Nō te 17 o Āperira ka mate a Te Kooti ki Te Karaka i Ōhiwa rā anō.

I kīia i tanumia ki Maromahue i Waiotahe; ka hahua, ka kāwhakina e ana apataki, ka hunaia tōna takotoranga. E ngaro tonu nei. Tangata ora, tangata mate, e kore e taea te whakamārama ngā āhuatanga o tērā tangata o Te Kooti. Kei ngā tuhituhi a ngā Pākehā he tangata riri, he tangata kōhuru, ā, he tangata i huri ki te hōhonutanga o te whakapono. Kei ana whakaahua o te tau 1887, he tangata mahea, ngāwari te āhua; he mau pāhau; ko tana taringa mauī i werohia hai mau tautau. Ko ngā pakanga ki a ia, i takea mai i ngā mahi nanakia, i ngā takahurihuringa a te ture. Ko te mutunga iho e rua tekau ngā tau e whakapau ana i tana kaha ki te hāpai i te rangimārie, i te ture, i te Rongopai.

Me pēnei te tohu i te whārangi:

Judith Binney. 'Te Kooti Arikirangi Te Tūruki', Dictionary of New Zealand Biography, first published in 1990. Te Ara - the Encyclopedia of New Zealand, https://teara.govt.nz/mi/biographies/1t45/te-kooti-arikirangi-te-turuki (accessed 29 March 2024)