Dictionary of New Zealand Bography logo

Kōrero: Maketū, Wiremu Kīngi

Whārangi 1: Haurongo

Maketū, Wiremu Kīngi

?–1842

Nō Ngāpuhi; te Māori tuatahi i whiua e te ture Pākehā

I tuhia tēnei haurongo e Steven Oliver, ā, i tāngia tuatahitia ki Ngā Tāngata Taumata Rau i te 1990. He mea whakamāori nā Ngā Tangata Taumata Rau.

Ko Maketū, arā, ko Maketū Wharetōtara, he tama nā te rangatira o Ngā Puhi, nā Ruhe. Nō te tau 1825 pea ia i whānau ai ki Pēwhairangi (Bay of Islands). I te tau 1841, 16 pea ōna tau, ka noho ia hei kaimahi i te pāmu a Elizabeth Roberton, he pouaru, i Motuarohia. Ko te hunga e noho ana i te kāinga o te pouaru nei ko ana tamariki e rua. He tāne ko Gordon, e waru ōna tau, me tana tuahine, e rua tau tōna pakeke. I tua atu, ko Isabella Brind. He mokopuna a ia nā Rewa, he rangatira nō Ngā Puhi. Nā tana tamāhine, nā Moewaka, te wahine nei. Ko te tāne a Moewaka ko William Darby Brind, he kāpene whai tohorā. Ko Thomas Bull anō i reira, he tūmau nā Elizabeth Roberton.

Kua roa kē a Bull e tūkino ana i a Maketū, whanaia rawahia i tētahi o ā rāua tautohe mō ngā moni utu i a ia. E rua ngā rā i muri iho, i te 20 o Noema 1841, ka patua a Bull. I a ia e moe ana, ka koharatia e Maketū te ūpoko ki te toki. I patua anō a Elizabeth Roberton, nā te mea i kangaia e ia a Maketū. Nā runga i ā rāua mahi takatakahi i te mana o Maketū rāua i patua ai. I patua anō hoki ngā tamariki. Ko te mea tāne, i whāia ka whiua i te pari. Kāore a Maketū i kōrero i te take i patua ai ngā tamariki.

Ka rere a Maketū ki te kāinga o tōna matua o Ruhe whakaruru ai. Ka huihui mai te tini o te iwi. Ka uruwehi ngā Pākehā o Pēwhairangi kei tū mai ngā Māori ki te riri; kāore he hōia hei rauhī i a rātou. Ko ētahi i whakapae ko ngā Pākehā tonu i te akiaki mei kore e puta he painga mō rātou. Ko te kaiwhakawā o ngā pirihimana, ko Thomas Beckham, kore rawa i whakatata atu ki te hopu i a Maketū. I wehi kei oho te riri o te iwi.

Heoi, nā ana mahi anō a Maketū i tuku ki te mate. Nā tōna patunga i te mokopuna a Rewa tērā e ngakia te mate. Tētahi kua mārō kē te whai a te iwi i ngā mahi Karaitiana, kua takoto hoki te Tiriti o Waitangi, ā, kua āio a Pēwhairangi. Nō te wehi o Ruhe ki a Rewa, ka tukuna e ia tana tama mā te ture e whiu.

Nō te 16 o Tīhema 1841, ka hui ngā rangatira o Ngā Puhi – a Pōmare II, a Waikato, a Tāmati Wāka Nene, a Rewa, me Ruhe mā ki Paihia, ā, mutu noa, na, ka tukuna tā rātou whakatau ki te kāwanatanga. Ko tā rātou i mahi poka noa a Maketū, ā, kāore rātou i hiahia kia tū he riri. Ko Hōne Heke te mea i kī kia kaua a Maketū e tukuna ki te kāwanatanga i Ākarana (Auckland). Āpiti atu hoki ko te whakahau a ērā rangatira kaua a Maketū e whakahokia mai ki te wā kāinga.

I te 1 o Maehe 1842, ka whakawākia a Maketū ki mua i te kaiwhakawā tumuaki, i a Wiremu Mātene (William Martin), i te Kōti Matua (Supreme Court) i Ākarana. Nā te Karauna i whakatū ko C. B. Brewer hei rōia kaitiaki mō Maketū, ā, ko te mihinare ko Hōri Karaka (George Clarke) rāua ko tana tama ngā kaiwhakamārama ā-reo. Ko Edward Meurant te kaiwhakamāori i ngā whakahaere a te Kōti. Ki te pātai a te Kōti e pēhea ana ia, ko te whakautu a Maketū e tū harakore ana ia. Ka whakaatu tana rōia ki te rōpū tekau mā rua i matemate katoa, kore he mea i ora hei kōrero. Heoi ko ngā kupu whakapae ko ā Maketū i whāki ai ki a Thomas Spicer, nāna rā te toa i Kororāreka (Russell). Pērā anō ia ki te kaiwhakawā mō ngā tūpāpaku. Nā Spicer i tīmata poka noa te tirotiro i ngā āhuatanga o ngā kōhuru. Āpiti atu hoki i ētahi wā kōrero noa a Maketū ki te tangata mō tana hara. I karangatia hoki ngā mea i mōhio pū i runga a Maketū i Motuarohia i te rangi o ngā kōhuru. Ko te whakatau a te Kōti me tārona. Ka whakaritea mō te 7 o Maehe 1842.

I taua rā anō ka tono a Maketū me iriiri ia. Nā te minita Mihinare nā John Churton i iriiri, ka tapaina ko Wiremu Kīngi. I tōna matenga kīhai i whakaaengia te tono a te whānau kia tukuna atu tana tinana. Tanumia kē ana ki roto tonu ki te whare herehere. Tekau marama i muri mai ka inoi tana matua, a Ruhe, ki ngā kōiwi o tana tama. Whakaaetia ana ka hahua, ka whakahokia ki te urupā o te whānau ki Pēwhairangi.

Ko Maketū te tangata tuatahi i tāronatia e te ture i Niu Tīreni nei. Ahakoa te iti o te ātete a te Māori, ko te momo whakamate kē i te tangata te mea nāna rātou i whakamōrikarika. Ki tā rātou nei titiro he patu kaikino nā te mea kīhai te tangata e mate wawe. Ki tā te Māori tikanga patu, kotahi tā te mere ki te ūpoko o Maketū, oti atu. Nō Āperira o 1843, ka kōhurutia te wahine nei a Rangihoua Kuika e tētahi Pākehā i Te Wairau. Kīhai te kaikōhuru i whakawākia, i tāronatia rānei, ahakoa te mārama nāna taua mahi. Ka āta titiro anō te Māori he aha rā i rerekē ai te whiu a te ture o Peretānia (Great Britain) i a Maketū ki tērā whiu i te Pākehā rā. He kaikōhuru ngātahi hoki!

Ki tā te kāwanatanga koroni, kāwanatanga hou a te Pākehā ko te ununga, ko te whakawākanga me te patunga o Maketū te take tuatahi whai tikanga nāna i whakamātau te mana o ngā ture o Peretānia ki te whakawā i te Māori. I oti pai. Ka tū tiketike te mana o te Karauna me ōna kanohi. Nā tēnei take i para te huarahi kia noho ai ko te kāwanatanga te kaiwhakarite mō ngā raruraru i waenganui i te Māori me te Pākehā. Heoti, e ai ki a Te Karu Whā (Henry Williams), o te Rōpū Hāhi Mihinare (Church Missionary Society), nā te patunga kē o te mokopuna wahine a Rewa, i riro ai a Ngā Puhi ki te taha Pākehā.

Me pēnei te tohu i te whārangi:

Steven Oliver. 'Maketū, Wiremu Kīngi', Dictionary of New Zealand Biography, first published in 1990. Te Ara - the Encyclopedia of New Zealand, https://teara.govt.nz/mi/biographies/1m5/maketu-wiremu-kingi (accessed 30 March 2024)