Skip to main content
Logo: Te Ara - The Online Encyclopedia of New Zealand. Print all pages now.

Hīpango, Hoani Wiremu

by Steven Oliver

Biography

He rangatira a Hīpango nō Ngāti Tūmango o Te Āti Haunui-ā-Pāpārangi. Nō te tau 1820 pea ia i whānau ai. I tōna iriirihanga ka whakahuangia ko Te Heke tōna pāpā. Ki tētehi kōrero ko Whakakati kē te matua. Ko tōna whaea ko Oneone. Ko tāna tuahine ko Tarete, i moe i a Te Māwae o Ngāti Ruakā. Nō te 2 o Hepetema 1841, ka moea e Hīpango a Rāwinia Rere i Pūtiki Wharanui, e pātata atu rā ki te pūwaha o Whanganui. Tokoiwa ā rāua tamariki.

Nā te mihinare rā nā Te Teira (Richard Taylor) i kī, o ngā rangatira katoa o Whanganui i ngā tau atu i 1840 ki 1860, nō Hīpango te awe tino matua. Ko te rohe o tōna mana ki ngā whenua ā-iwi, i tīmata mai i te pūwaha o Whanganui, ka whai i te awa, e 70 māero pea ki uta. Ko ia tētehi i tere te huri ki te whakapono Karaitiana. Nō te 6 o Hune 1841, ka iriria ia e John Mason i Pūtiki, ā, ka tapaina ko Hoani Wiremu (John Williams). Kātahi a ia ka noho hei kaiwhakaako i te Kupu, ā, nō te whakamutunga o te tekau tau atu i 1850, ka riro a ia ki te Kura o Tīpene i Ākarana (Auckland), kia ākona hei minita. Heoti, nā tāna mahi pānui pukapuka mā te kānara i te pō, ka pura ōna kanohi, ā, kīhai tōna wawata hei minita i tutuki.

I te tau 1846, ka wānangatia te tāone o Whanganui e ngā Māori toheriri o Taupō me ngā iwi o te taiwhakaroto o te awa o Whanganui. Ka tonoa e Hīpango he tāngata hei wawao i te tāone kia tae rā anō mai ngā hōia a te kāwanatanga. I te marama o Āperira o te tau i muri mai, nā Hīpango me ōna hoa tokorima i hopu ētehi taitama Māori tokoono, mō te patunga i te whānau a te tangata whai o Whanganui nei, a J. A. Gilfillan. Hei whakamaumaharatanga i tēnei mahi āna, ka whakawhiwhia a ia e Kāwana Hōri Kerei (George Grey) ki te penihana. Nō muri mai ka whakatūria a ia hei āteha i raro i ngā whakatau a te Ture Whakarite Kōti Māori (Native Circuit Courts Act) 1858.

Nā te huinga rangatira o Whanganui, o Rangitīkei, i whakarite ko Hīpango hei hoa haere mō Te Teira ki Ingarangi. Nō te Hānuere rāua i haere ai mā Poihākena (Sydney). I reira, ka peka atu a Hīpango ki te kāinga o Te Mātenga (Samuel Marsden) i Parramatta. I tūtaki a ia ki a Kuini Wikitōria (Victoria) rāua ko Piriniha Arapeta (Albert) i Rānana (London), ā, nāna ngā takoha atu a ngā iwi o Whanganui i tuku ki a rāua. E ai ki tā Te Teira i tā ai, i mōrikarika a Hīpango i tōna kitenga i te Rātapu e takatakahia mārekereketia ana i reira. I reira anō ka haere rāua ko Te Teira ki tētehi karakia Māori i whakahaeretia mā ētehi kaumoana Māori. Nō tō rāua hokinga mai i te tau 1856, kīhai i taea e rāua te whakamutu te rīriri a ngā iwi o Taranaki ki ā rātou anō.

O ngā rangatira o Whanganui, ko Hīpango tētehi i ātete i te Pai Mārire i te tekau tau atu i 1860. Nō te 14 o Mei 1864, ka mate ki Moutoa te ope Hauhau o te tai whakaroto o Whanganui i ngā hunga o te taiwhakararo. He moutere a Moutoa, kei waenganui i a Hiruhārama (Jerusalem) i a Rānana i te awa o Whanganui. Ka whakataui te ope Hauhau ka whāia haeretia e Hīpango me tāna ope. Ka haere nā te whawhai, ā, ka tata ki Hiruhārama ka tahuri ngā ope nei ki te whakamaioro i ō rātou tūranga. E hia rānei ngā Hauhau i mau herehere, ka whakahaua e Hīpango kia whakarauorangia. He kore nōna i hiahia ko ia hei tuatahi ki te whakaheke i te toto. Heoti, kīhai hoki a ia i whakaae ki te kōrero ā whare. Nā tāna tohetohe mā te pakanga ra anō e parekura te riri, ka riro i a ia te tūranga kaiārahi i ngā kūpapa o reira.

I te marama o Pēpuere 1865, nā Hīpango i huaki a Ōhoutahi. Kei raro mai i Pipiriki tēnei pā matua o ngā Hauhau. Ka pāhorotia te pā, ka taotūngia kinohia a Hīpango. E rua ngā rangi i muri mai, arā, i te 25 o Pēpuere, ka mate a ia ki Pūtiki. Ko ōna tau e kīia ana, e 45. I tōna tangihanga i te 27 o Pēpuere, ka whakataungia me nehu a ia i te ritenga mō ngā hōia. I tanumia a ia ki Korokata, e whakatāiri rā i runga ake o Pūtiki. Nā te kāwanatanga ā-rohe i whakatū he poupou papa rākau hei tohu whakamaumaharatanga ki a ia.


He whakaaturanga anō

Rārangi pukapuka

    Chapple, L. J. B. & H. C. Veitch. Wanganui. Hawera, 1939

    Taylor, R. The past and present of New Zealand. London, 1868


Me pēnei te tohu i te whārangi:

Steven Oliver. 'Hīpango, Hoani Wiremu', Dictionary of New Zealand Biography, first published in 1990. Te Ara - the Encyclopedia of New Zealand, https://teara.govt.nz/mi/biographies/1h24/hipango-hoani-wiremu (accessed 30 March 2024)